Bisedoi: Violeta Murati
Ishte e vështirë biseda me aktorin Rikard Ljarja. Kishte një natyrë të mbyllur, fliste pak, por kumbonte fort në atë që thoshte. Përballja e parë dhe e fundit më këtë aktor ishte kur promovoi librin e tij, romanin “Josifopedia”, në qershor 2018. Sikur të mos ishte rasti që libri ishte botim i gazetës ku punoja, ndoshta nuk do kishte fatin as të diskutohej ndonjëherë një intervistë me të. Më shumë se librin kuriozitetin e kisha për jetën e tij, aktorin në diktaturë dhe përcjelljen e ndryshimeve, lirinë në demokraci. Nuk e pata këtë mundësi, sepse Rikardi më kujtoi se duhej të flisja vetëm për librin me të. Sapo tentoja të hidhja një këmbë nga kinemaja e tij në diktaturë, e mbyllte vrazhdë përgjigjen. Madje më pat rekomanduar që të mos zbardhja asnjë rresht nga pyetjet që lidheshin me të. Iu binda, sepse vetëm përmes një pyetje që më rrëshqiti, besova se, kisha marrë mjaftueshëm.
Por, jo pak kohë më vonë kur u hap debati mbi produktet e kinematografisë në diktaturë, meqë ishte krijuar një dritare “besimi” me aktorin, tentova sërish që të merrja një bisedë të shtruar nga ai. Biseda në telefon qe gjatë, më shumë bindëse, me sigurinë se nuk do kishte asnjë presje abuzimi, siç Rikardi dyshonte zakonshëm tek mediat.
Ramë dakord, me kushtin që mund të renditej jo nga të parët në bisedat për kinema e realizmit socialist. Sërish ndjeva ndrojen e tij për të mos qenë i pari në “vijën e lufës”, ndjeva kundërshtinë e fortë për të mos folur për atë periudhë të jetës së tij artistike. E dija këtë anë të refuzimit të tij, isha ndeshur edhe më parë. Megjithatë, me shpresën se diçka e kishte bindur, ose më mirë e kishte bërë të besonte në qetësinë e tij, se nuk do ta “tradhëtonte” asnjë fjalë, bëra gati një grup pyetjes. Menjëherë ja dergova në postë elektronike, dhe po aq me shpejtësi i telefonova duke e garantuar se intervista e tij do të ishte diku nga radha e tretë ose e katërt…M’u përgjigj, pozitivisht. Por, përgjigjet nuk i mora kurrë. Pyetjet që mbetën pa përgjigje po i botoj të plota, bashkë me bisedën që bëmë ditën e promovimit të librit, ku munda të kuptoj ato çaste të diktaturës, ku aktori kishte “përhumbur” jetën e tij, mllefin a emocionin e së cilës, kuptova se ende nuk e kishte përmbysur gjatë kohës së lirisë, jetës së tij të lirë…Krijova një përshtypje, që e ruaj ende tani, se Rikard Ljarja ishte gegë që frika e kishte tërhequr, për t’u mbrojtur, atë që ishte ndërgjegje e qetë. Për këtë arsye, dy bisedat me të janë gjithë gjithë intervista e mëposhtme, mbi librin e tij “Josifopedia”, prej së cilës do kuptojmë Rikardin, shqetësimet, kohën e tij, kohën e shqiptarëve në tre epoka gjatë komunizmit dhe pos, përmes një personazhi emblemë si Josifi. Ky ishte libri i parë që promovoi, ndërsa shënonte tre romane të shkruar pas ’90-ës, duke marrë më shumë famën nga kinemaja, edhe pse ka qenë autor skenaresh dhe regjisor – këto si fakte më të rëndësishme, ku ndihej i pavlerësuar.
Libri: Jemi në vitet ’50-të, në një fshat të jugut, kur kishat ende i kishin dyert hapur dhe priftërinjtë këndonin psalmet krahas rritjes së njeriut të ri socialist. Dalëngadalë fillon të fryjë një erë më e fortë, dhe kishës me derë të drunjtë iu vu dryni. Flitej për dënime e pushkatime, për armiqtë e popullit dhe fshati në jug nisi të ndryshojë. Josifi, djaloshi që ndjekim pas në ngjarjet e romanit të Rikard Ljarjes, me asocimin e titullit enciklopedia, “Josifopedia”, bëhet si një i “huaj” në fshat, një djalë i mbarë, i bukur që mbaron Shkollën e Kulturës.
Ai, dhe me dhjetëra personazhë që ndërtojnë jetën në kulmin e komunizmit, gjithë sjelljet e tij, moralin dhe vazhdojnë dhe pak vite pas rënies së tij janë dëshmitarë të asaj epoke. A ka dashur Ljarja të japë një dëshmi për kohën? Autor i tre romaneve, të mëparshme, tani autori tregon se donte të shkruante një roman që të rrëfente ngjarje, ngjarje që kanë krijuar jetën e një vendi, e gjithë Shqipërisë, ashtu si edhe karakteret. Komunizmi në gjithë mekanizmin e tij, njeriun e ri, perversitetin, moralin, dhunën, terrorin, varfërinë.
“Tek Josifi, por edhe dhjetëra personazhet e mi, aty jam unë”, është shprehur aktori. Shkrimin, edhe pse ka botuar pas ’90-ës, katër romane, pat thënë se ka nisur qysh në moshë të herët, fjala është për autorësinë e tij si regjisor, dhe skenarist i 200 faqeve të vëna në kinema. Nga imazhi te fjala, për Ljarjen duket se çlirimi i historisë, në një distancë të mundshme, i ka dhënë aftësinë për shkruar shkurt, konciz, gati gati me mendime të pezullta. Si gjithmonë racional në natyrën e tij, Ljarja ka folur shkurt, duke thënë se gjithçka ka dashur të tregojë është në libër, përmes tij. Aty mund të gjeni nga pak, në të gjithë personazhet, vetë shkrimtarin.
Ju ktheheni, – e përdor këtë term, për faktin se jeni një nga aktorët ikonë të kinemasë – me një libër të kartërt në rend, që botoni pas ’90-ës pas një përvoje një përvojë si regjisor, e skenarist. Bëhet fjalë për librin e botuar nga Mapo Editions, “Josifopedia”…të sjell ide të ndryshme nga titulli, mori ngjarjesh, apo diçka të thyer të prishur, pse ky titull?
Titulli “Josifopedia” ka një prapashtesë greke, si enciklopedia dhe ky titull mund të ishte për shembull “Bëmat e Josifit”, apo “ Historitë e Josifit”, nuk më pëlqejnë. Kurse kjo ishte një fjalë e vetme që i përmbledh të gjitha.
Çfarë donit të jepnit përmes këtij personazhi, jetës së tij, duke e ndjekur si një hije nga pas, në tre epoka, çfarë na kumton përmes tij?
Josifi lindi në një fshat nga dy prindër të shkëlqyer. Një familje shumë e mirë, me një reputacion shumë të mirë, në fshat. Qysh fëmijë ai fillon jetën. Rritet, fillon shkollën. Është djalë i mbarë, i bukur. Pak i përkëdhelur. Por, nuk është vetëm. Ai është i rrethuar nga dhjetëra e dhjetëra personazhe, dhe karaktere. Janë gjithë fshati. Më pas kur vjen student në Tiranë, në Shkollën e Kulturës, aty njihet me mjedisin e kryeqytetit, me shoqërinë e shkollës, kafenetë, me personalitetet që takon në art e kulturë. Më pas kthehet sërish në fshat, dhe vazhdon punën për shkollën që bëri. Atë punë ka bërë në Vatrën e Kulturës.
A ka ndonjë përfaqësim themelor Josifi për ju, pse e krijuat këtë personazh?
Nuk kam pasur një mendim të tillë. Sigurisht që ky personazh përfaqëson epokën e tij. Por problemi është se nga ’90-të e këtej, nëse një fëmijë ka qenë 20 vjeç në këtë kohë, sot ai është mbi 40, dhe ky fëmijë nuk di gjë fare se çfarë ka ndodhur. Po t’jua tregosh kohën do ta konisderojnë fantazi, të pabesueshme. Megjithatë unë jam përpjekur të mos pështyj, të mos fyej njeri. Për ngjarjet që kanë ndodhur jam përpjekur të jem sa më i vërtetë. Nuk e di sa ia kam arritur kësaj, lexuesi do ta shohë.
Sa është jeta juaj brenda këtij romani, a lexojmë jetën e Rikard Ljarjes pas personazhit, Josifit?
Kjo është një pyetje që e bëjnë zakonisht për të gjitha llojet e librave. Një shkrues librash kur e pyetën për një personazh, ajo ishte një femër në fakt, tha: jam unë. Tek të gjithë personazhet tha: jam unë. Ndaj edhe unë them se në këtë roman jam unë, në të gjithë personazhet. Seriozisht. Jam në ato stallieret e lopëve, sekretarët e partisë, kryetarët e kooperativës, me të gjithë jam edhe unë. Sepse s’kam si të jem ndryshe.
Ky është romani i katërt, çfarë ju shtyu të shkruanit libra pas ’90-ës?
Mos u ngatërroni. Unë kam shkruar edhe më përpara. Skenarët janë letërsi. Janë 200 faqe letërsi, prozë. Prozë e shkruar vizualisht. Ata që kanë lexuar librat e mi, më thonë se i kam shumë vizualë. Dhe unë ju them, sigurisht sepse unë vij nga kinemaja. S’mund të jem ndryshe. Jam i shkurtër, konciz. Shumë gjëra i ndërpres, i lë t’i mendojë lexuesi. Unë vij nga një përvojë të shkruarit qysh herët. Tre filmave u kam bërë skenarin. Nuk ka ndonjë ndryshim, thjesht është vazhdimësi. Këtë herë nuk bëhet dot film. Mund t’i kisha bërë edhe skenarë për filma, po, për mua më komode ishte t’i botoja letërsi.
Për shembull romani “humbëtira…” mund të bëhej film, por nuk mundet, sepse s’ka fonde, s’ka mundësi. Shqipëria s’ka mundësi. Mua më vjen keq për të rinjtë e talentuar, të jashtëzakonshëm që nuk kanë mundësi të zhvillohen, por iu ikin ditët me gjëra të vogla.
Ju jeni verior, gegë, shkodran. Ndërkohë romanin e vendosni në Shqipërinë e jugut. Pse kjo zhvendosje?
Unë vërtetë që nuk kam komplekse. Kam ardhur shumë herët në Tiranë. Kam qenë 19 vjeç besoj. Kam jetuar këtu. Por edhe profesioni më ka detyruar që të përpiqem të flas normën letrare. Se sa e kam arrit është tjetër punë. Por edhe të shkruaj normë letrare. Madje, unë e kam vështirë, pas kaq vitesh që jetoj këtu, të mendoj gegnisht.
Josifi tek romani, është një linjë që e shohin nga fillimi deri në fund edhe si një gjendje shpirtërore, duke lidhur me religjionin. Kishën. Një histori e saj, sidomos në komunizëm. Çfarë është ky raport që keni vendosur në libër? Si keni besuar?
Sigurisht unë besoj, por nuk jam prej atyre që në Shkodër i thonë: han fuguret n’dhamë, që do të thotë: kaq e don Zotin sa kafshon ikonat. Nuk jam prej atyre. Unë besoj në mënyrë të natyrshme, krejt normale.
Janë në libër dy momente interesante, vendosni përballë dy morale: perversitetin e zyrave në komunizëm si modelin e sekretares së partisë, dhe në anën tjetër keni një kërkim të shpirtit të pastër, si ajo e Fro-së, apo studentes…
Kjo është historia e romanit, nuk kam pasur ndonjë mendim. Janë ngjarje që kanë rrjedh natyrshëm…
A keni një mendim sot se ç’ishte diktatura, si e keni tejkaluar?
Unë në diktaturë ja kam kaluar shumë mirë. Sepse të jesh në qendër të vëmendjes, të jesh në televizion për 20 vjet, çdo natë nuk është pak. Kështu që diktatura tek unë nuk ka qenë…por, sigurisht si gjithë populli shqiptar kemi pasur probleme të mëdha, e të vogla. Ka pasë problem, por për vete nuk mund të them ndonjë gjë, nuk mund të them: poshtë diktatura. Nuk e them dot. Sigurisht si ajo diktaturë nuk mund të kthehet më, se diktaturat janë diktatura.
A jeni përmbushur me këtë roman? Deri ku ka shkuar Rikardi me këtë roman, deri ku jeni zbrazur, çfarë keni lënë pa thënë?
Nuk di të them për këtë. Kam shkruar atë që kam shkruar. Unë nuk di të them se çfarë kam bërë. Romani u botua, do të lexohet, do më shajnë, apo lëvdojnë…Të shkruarit është lodhje e madhe, është stërmundim…
Çfarë të shqetëson sot më shumë, si aktor, dhe tani si shkrimtar?
Po vrasin veten çdo ditë djem të rinj. Pse e vrasin veten? Çfarë halli kanë? Ka gra që i dhunojnë në mënyrë të llahtarshme. Pse e dhunojnë? A dhunohet gruaja? Kjo është absurde. Ka perversitete brenda familjes, llahtarina. Ndoshta kanë qenë edhe më përpara. Nuk kemi ditur gjë. Nuk më vjen mirë që shtypi i proklamon, sepse ndodh që ndonjëherë i marrin si shembull.
Burimi: Standart,al
/aktoretshqiptare.info
