Pse njerëzit pyesin njëqind vetë dhe në fund bëjnë siç dinë vetë…

Çfarë ka për mua? Një zhytje e thellë në botën e madhe të asaj që quhet zhurmë, ose gabimi rastësor njerëzor.

I keni dëgjuar njerëzit kur thonë, “Njerëz jemi, edhe gabojmë!”

Sot ne do të flasim pikërisht për këtë. Atë pjesën tonë të të gabuarit që është thelbësisht njerëzore, dhe si ta çojmë në minimum, në mos ta heqim fare. Le të bëhemi më të qartë me një shembull:

Imagjinoni sikur po mban një kronometër në dorë. Pa e vështruar, niseni dhe më pas ndalojeni saktësisht pas dhjetë sekondash.

Nëse e bëni këtë disa herë radhazi, do të vini re se ndalesa në dhjetë sekonda saktësisht është pothuajse e pamundur. Ndonjëherë do të ndalosh pak më herët, ndonjëherë do të shkosh përtej. Ndonjëherë do e ndalosh larg me disa milisekonda. Herë të tjera do jesh jashtë për një sekondë të tërë, ose edhe më shumë. Sidoqë të jetë, përmes këtij eksperimenti të vogël, do të përfundoni me një sërë gabimesh që nuk kanë asnjë model të dallueshëm dhe asnjë shkak të dukshëm.

Ky është një shembull i zhurmës, ose i atyre që ndryshe quhen, gabimeve të rastësishme në gjykim. Dhe ndërsa gabimet tuaja në këtë eksperiment të vogël kronometrik janë mjaft të pafajshme, siç shumë shpejt do të mësoni, variacionet në gjykim si këto mund të kenë pasoja shumë më serioze. Mirë se vini në botën e çuditshme të zhurmës.

Në këto rreshta, do të mësoni:

• çfarë ka të bëjë moti me shanset tuaja për të hyrë në kolegj;
• pse ju – dhe të gjithë të tjerët – jeni të tmerrshëm në parashikimin e së ardhmes; dhe
• pse truri ynë që kërkon narrativë për gjithçka bën kërdi në gjykimet tona.

Faktorë që s’kanë lidhje me njëri tjetrin dhe të paparashikueshëm mund të kenë një ndikim alarmues në gjykimin njerëzor

Për të kuptuar më mirë natyrën e rastësishme dhe të çuditshme të llojit të zhurmës për të cilën po flasim këtu, le të imagjinojmë se jeni maturantë dhe ti bashkë me shokun tënd të ngushtë e keni shpallur veten si nxënës të dhjetave. Ju të dy keni marrë notën 10, keni arritur pikët maksimale në provimet shtetërore dhe keni hyrë në listën e intervistimit në të njëjtin universitet…

Ju shkoni në intervistën tuaj dhe gjithçka shkon mirë. Notat tuaja të larta i bëjnë përshtypje oficerit të pranimeve dhe ju largoheni përsëri në makinën tuaj duke u ndjerë mirë, dielli në fytyrën tuaj dhe një fllad e freskët në shpinë.

Shoqja juaj ka takimin e saj me të njëjtin oficer pranimi ditën tjetër. Ashtu si për ju, intervista e saj është një udhëtim i qetë. Por kur ajo largohet, retë e shiut që janë mbledhur gjatë gjithë pasdites shpërthejnë në një rrebesh.

Javët kalojnë dhe secila nga ju merrni një letër nga zyra e pranimeve. Rezulton se ata ju kanë refuzuar, por kanë pranuar miken tuaj. Ju vjen të luani mendsh. Pse? Si është e mundur? Çfarë ka ajo që ju nuk keni?

Këtu është mesazhi i parë kyç: Faktorët e palidhur dhe të paparashikueshëm mund të kenë një ndikim vendimtar në gjykimin njerëzor.

Sipas një artikulli të vitit 2003 të titulluar në mënyrë ndjellëse “Retë i bëjnë studiozët të duken mirë” nga shkencëtari i sjelljes Uri Simonsohn, moti mund të ketë bërë ndryshimin. Simonsohn zbuloi se në ditët me re, zyrtarët e pranimeve në kolegj u kushtojnë më shumë vëmendje notave dhe rezultateve.

Në ditët me diell, nga ana tjetër, oficerët e pranimeve janë më të ndjeshëm ndaj cilësive joakademike, që do të thotë se në ditën e intervistës suaj, oficeri mund të ketë qenë më i interesuar për atletikën dhe talentin artistik sesa rezultatet e drejtpërdrejta të dëftesës apo maturës.

Pastaj përsëri, ndoshta vendimi i oficerit të pranimeve nuk kishte të bënte fare me motin dhe më shumë me të intervistuarit që ju paraprinë. Ndoshta ata studentë ishin kandidatë të shkëlqyeshëm dhe zyrtari i pranimit thjesht nuk donte të vazhdonte të miratonte shumë pranime rresht.

Por prit. Faktorë të tjerë të parëndësishëm mund të kenë ndikuar gjithashtu në vendim. Oficeri i pranimeve mund të ketë qenë i uritur; ai mund të ketë ndjerë se dita me diell ishte shumë e nxehtë, pavarësisht nga klimatizimi në zyrë; ekipi i tij i futbollit në vendlindje mund të ketë humbur një lojë të rëndësishme. Studiuesit kanë treguar se secili prej këtyre faktorëve të parëndësishëm mund të ndikojë në vendimet e oficerëve të kredisë bankare, arbitrave të bejsbollit, mjekëve dhe gjyqtarëve.

E rëndësishmja, në të gjithë këta skenarë, një person përballet vazhdimisht me të njëjtën situatë në thelb, por bën gjykime të ndryshme. Studiuesit e quajnë këtë ndryshueshmëri: zhurmë rastësore (random noise), dhe është një nga kategoritë kryesore të zhurmës. Por nuk është e vetmja.

Zhurma dhe paragjykimi janë të ndryshme, megjithëse paragjykimi mund të çojë në zhurmë.

Le të bëjmë një tjetër eksperiment mendimi, ai që zhvillohet në një karnaval. Konkretisht, në një arkadë qitjeje.

Ju dhe një mik, me BB në dorë, sapo keni gjuajtur drejt objektivave prej letre që vareshin në skajin më të largët të rrezes.

Në objektivin tuaj të letrës, vrimat janë të shpërndara. Marrë në gjatësinë e krahut, mund të shihni se nuk ka asnjë mënyrë për vërejtur një rregullsi për nga mënyra sesi gabuat. Të shtënat tuaja janë të zhurmshme.

Por objektivi i letrës së mikut tuaj tregon një histori tjetër. Gjuajtjet e tij grumbullohen së bashku, por jo në qendër. Gjuajtjet e tij priren të jenë të ulëta dhe paksa në të djathtë. Pra në tërësinë e gabimeve të tij ka njëfarë rregullsie. Është sikur ai beson se qendra e vërtetë është në të vërtetë atje poshtë. Ose ndoshta tyta e tij është e përkulur. Çfarë fshihet pas pasaktësisë së tij sistematike?

Mesazhi kryesor këtu është: Zhurma dhe anshmëritë janë të ndryshme, megjithëse anshmëria mund të çojë në zhurmë.

Sa herë që bëjmë gabime në mënyrë sistematike, ne e quajmë atë anshmëri.

Ditë pas dite, ne përdorim termin për të përshkruar anshmëri për ose kundër grupeve të caktuara të njerëzve. Në fushën e psikologjisë, termi shpesh përdoret për të identifikuar mekanizmat njohës që shtrembërojnë gjykimet tona.

Merrni anshmërinë e konkluzioneve, për shembull, që na bëjnë t’i përkulim gjykimet tona drejt një rezultati të dëshiruar, duke na bërë të interpretojmë provat në një mënyrë të shtrembër. Thjesht merrni parasysh një gjykatë të imigracionit në Majami, ku u zbulua se mundësia për të marrë azil luhatet nga 5 në 88 për qind, në varësi të cilit prej dy gjyqtarëve e dëgjoi çështjen. Këta dy gjyqtarë me shumë gjasa vuanin nga njëanshmëria në konkluzion. Eshtë e panevojshme të thuhet se kjo lloj anshmërie mund të ketë pasoja që ndryshojnë jetën.

Ky lloj ndryshueshmërie, ku gjykimet brenda një sistemi janë të pajustifikuara në kundërshtim me njëri-tjetrin, quhet zhurmë e sistemit.

Tani, le të kthehemi te një fushë tjetër e prirur ndaj zhurmës: parashikimet.

Kur bëjmë parashikime, ne ç’orientohemi lehtësisht nga ajo që e ndjehet si e drejtë

Një gjyqtare që vendos lirimin me kusht përballet me një përgjegjësi të madhe. A duhet të mbajë ajo një të pandehur në burg në pritje të gjykimit, apo ta lërë të shkojë?

Nëse ajo e mohon gabimisht lirimin me kusht, i pandehuri do të humbasë lirinë dhe ndoshta punën e tij. Familja e tij madje mund të humbasë shtëpinë e tyre. Asnjë nga këto humbje nuk do t’i shërbejë drejtësisë. Nga ana tjetër, nëse ajo jep gabimisht lirimin me kusht, ai mund të ikë dhe më keq, të kryejë një shkelje tjetër.

Duke peshuar këto pasoja, një gjyqtare i thërret përvojës së saj dhe me dosjen që ka përpara përpiqet për të parashikuar se çfarë do të bënte i pandehuri nëse lirohet.

Fatkeqësisht, njerëzit – dhe kjo përfshin gjyqtarët – janë të tmerrshëm në bërjen e parashikimeve të sakta.

Përgjigja është e thjeshtë. Gjyqtarët janë njerëz.

Kur përpiqemi të parashikojmë të ardhmen, ne po kërkojmë afrimësi. Është një përpjekje për të zgjidhur një enigmë mendore, dhe kur dalim me një përgjigje, përjetojmë një sinjal të brendshëm që thotë: Po, kjo është ajo!

Një parashikim i kënaqshëm lidhet me mënyrën se si ne e shohim botën dhe fuqia e këtij shpërblimi emocional shpesh na verbon ndaj një kufizimi bazë të parashikimeve: injorancës objektive.

Ne nuk e dimë atë që nuk dimë, dhe ajo që dimë mund të jetë e gabuar, e paplotë ose mashtruese.

Ne e injorojmë zhurmën sepse ajo nuk krijon një rrëfenjë të mirë.

Ju mund të keni vënë re shpesh i fillojmë artikujt tanë me një histori.

Ne skicojmë një kohë dhe vend, një ngjarje që përfshin një personazh, dikë me një qëllim dhe pengesa për të kapërcyer. Ne e bëjmë këtë sepse mendja njerëzore e do një histori dhe informacioni që funksionon brenda një historie ka tendencë të ngulitet.

Deri më tani ne kemi parë zhurmën dhe disa nga pasojat e saj në sistemin e drejtësisë dhe të pranimeve në kolegje. Siç kemi thënë, kudo ku njerëzit bëjnë gjykime, me siguri do të ketë zhurmë/anshmëri/gabim. Por nëse zhurma është kudo, pse nuk kemi dëgjuar më shumë për të?

Mesazhi kryesor këtu është: Ne injorojmë zhurmën sepse ajo nuk krijon një rrëfenjë të mirë.

Pjesa më e madhe e njohurive psikologjike të dekadave të fundit ka eksploruar lidhjen tonë të thellë me narrativën. Mendja njerëzore, kemi mësuar, e kupton botën duke krijuar rrëfenjën për të shpjeguar atë që vëzhgojmë.

Për shembull, psikologët kanë identifikuar atë që quhet gabimi themelor i atribuimit, zakoni ynë për të kredituar ose fajësuar njerëzit për rezultate që shpjegohen më mirë nga rrethanat e thjeshta. Me fjalë të tjera, ne shohim personazhe dhe komplote kudo. Kur realiteti ynë sfidohet, mekanizmi psikologjik i realizmit naiv, besimi vetë-përforcues se ne e perceptojmë realitetin ashtu siç është, i forcon narrativat tona duke përjashtuar kundër-narrativat shqetësuese. Dhe kur ndodh vërtet e papritura, mendja punon për ta sjellë atë brenda asaj që autorët e quajnë lugina e normales, ku e çuditshmja bëhet e kuptueshme duke atribuar një shkak në prapavijë.

Kjo na çon te pika kryesore këtu: zhurma i reziston rrëfenjës. Zhurma nuk është shkakësore dhe nuk përputhet me modelet tona të të kuptuarit. Në masën që ajo mund të tregohet në formën e një historie, është një histori zhgënjyese dhe në dukje e pakuptimtë.

Pa patur një histori për të akomoduar zhurmën në mendjen tonë, ajo i shpëton vëmendjes. Ne ose na mungon plotësisht, e modifikojmë atë nga vetëdija jonë, ose e perceptojmë atë si një shembull anshmërie.

Anshmëria, nga ana tjetër, që është një lloji i veçantë i zhurmës, futet mirë në një histori. Ka forcë shkakësore.

Zhurma mund të vëzhgohet vetëm statistikisht. Ndryshueshmëria e refuzimeve të lirimit me kusht, pranimeve në kolegj, seancat dëgjimore për azil dhe vendimet e punësimit mund të ndihen si paragjykim kur përjetohen nga dora e parë. Dhe siç kemi thënë, paragjykimi mund të jetë një faktor kontribues në disa raste. Por kur ne mbështesim dhe i shohim këto fenomene në total, natyra e tyre e rastësishme, kaotike bëhet e dukshme.

Ne mund të eliminojmë zhurmën duke mesatarizuar gjykime të shumta, të pavarura për të njëjtën pyetje.

Përpara se të vazhdojmë, le të përmbledhim shpejt atë që kemi mësuar deri më tani, që është kjo: Kudo që të ketë gjykim njerëzor, do të ketë zhurmë dhe, ndonjëherë, ajo zhurmë mund të ketë pasoja vendimtare, që ndryshojnë jetën.

Pra, kjo çon natyrshëm në pyetjen: Çfarë mund të bëjmë për këtë? Si ta zvogëlojmë zhurmën?

Për të filluar t’i përgjigjemi kësaj pyetjeje, le të kthehemi në vjeshtën e vitit 1906, kur Francis Galton, një polimat dhe kushëri i evolucionistit të famshëm Charles Darwin, vizitoi një panair në Plymouth. Duke shëtitur nëpër tezga, hasi në një garë për peshimin e kaut. Galtoni, i cili ndër të tjera, ishte një teoricien i inteligjencës, dëgjoi me kureshtje teksa afro 800 fshatarë jepnin vlerësimet e tyre më të mira për peshën e kaut. Askush nuk dha përgjigjen e saktë: 1,198 paund. Kur mbaroi konkursi, Galton u kërkoi organizatorëve t’i huazonin biletat për analiza statistikore.

Kur vizatoheshin në një grafik, vlerësimet e fshatarëve ishin të shpërndara. Këtu e poshtë nga shuma të ndryshueshme, të paparashikueshme. Parashikimet e fshatarëve ishin të zhurmshme. Por, kur Galtoni llogariti mesataren e vlerësimeve të fshatarëve, vuri re diçka befasuese. Ishte pothuajse perfekt, vetëm për një kile të vetme.

Mesazhi kryesor këtu është: Ne mund të anulojmë zhurmën duke bërë mesataren e gjykimeve të shumta, të pavarura rreth një pyetjeje të vetme.

Galton kishte hasur në një fenomen që tani njihet si efekti i mençurisë së turmave. Në qindra rrethana të ndryshme, marrja e gjykimeve të pavarura nga shumë gjyqtarë dhe më pas mesatarizimi i përgjigjeve të tyre është vërtetuar se ju afron me të vërtetën.

Nga kjo njohuri intuiteve buron edhe shprehja “pyet njëqind vetë dhe në fund bëj siç di vetë”.

Kur u kërkoni njerëzve të marrin me mend numrin e fasuleve në një kavanoz, distancën e një qyteti të zgjedhur rastësisht ose temperaturën një javë nga sot, përgjigjet e tyre do të ndryshojnë. Ato do të jenë të zhurmshme. Megjithatë, kur vlerësohet mesatarisht, zhurma në një përgjigje kundërshton zhurmën kontradiktore në një tjetër. Zhurma anulohet vetë.

Por mençuria e turmës vjen me disa paralajmërime thelbësore.

Së pari, çdo gjyqtar duhet të jetë i pavarur nga të tjerët. Kur i drejtoni një pyetje një grupi të gjithëve së bashku, individët i përgjigjen grupit po aq sa edhe vetë pyetjes.

Gjithashtu, mençuria e turmës del në pah vetëm kur secili individ shqyrton të njëjtin rast. Bërja e çdo personi një pyetje të ndryshme nuk do t’ju çojë askund.

Së fundi, mençuria e turmës nuk mbron nga paragjykimet. Nëse turma ndan një paragjykim, një gabim sistematik në gjykim, mesatarja e përgjigjeve të anëtarëve vetëm sa do ta distilojë dhe do ta përforcojë atë paragjykim. Për shembull, nëse një komitet punësimi vuan nga njëanshmëria ndaj grave, ky paragjykim do të shfaqet më i dukshëm vetëm kur ne grumbullojmë dhe vlerësojmë gjykimet e tij për një kandidate femër për punë.

Higjiena e vendimeve mund të zvogëlojë zhurmën, dhe si higjiena e rregullt, ka të bëjë me disiplinën dhe parandalimin.

Imagjinoni se jeni në një tavolinë operacioni, gati për të kaluar nën thikë. Pak para se të tundni kokën nën ndikimin e një anestezie të përgjithshme, kirurgu kryesor shkon drejt lavamanit. Ajo i lyen duart me sapun dhe më pas i vendos nën ujin e nxehtë. Me atë veprim të thjeshtë, ajo ka parandaluar një numër të panjohur të patogjenëve që të hyjnë në trupin tuaj.

Ne mund të bëjmë shumë të njëjtën gjë me zhurmën. Duke adoptuar parime që do t’i quajmë higjienë vendimesh, ne mund ta bëjmë botën tonë në thelb më pak të zhurmshme.

Mesazhi kryesor këtu është: Higjiena e vendimmarrjes mund të zvogëlojë zhurmën, dhe si higjiena e rregullt, ka të bëjë me disiplinën dhe parandalimin.

Hapi i parë për zhvillimin e higjienës së vendimmarrjes – i barabartë me atë që kirurgu të lajë duart me sapun – është të mësosh se si të ndalosh dhe të mendosh statistikisht përpara se të marrësh ndonjë vendim të rëndësishëm.

Ne mësuam në një hap të parë se mendjet tona që kërkojnë narrativë sajojnë një histori të gjithçkaje. Ne zhytemi dhe i mbushim të veçantat e një rasti me shkak dhe kuptim. Ndërsa kjo është një tendencë e natyrshme, është një ftesë për zhurmë. Në vend të kësaj, duhet të synoni të merrni atë që Kahneman e quan pamjen e jashtme: kornizoni çdo rast në lidhje me një grup rastesh të tjera të ngjashme.

Ndërsa ndërtoni një kornizë të fortë statistikore, duhet t’i rezistoni intuitës së parakohshme

Të gjithëve na pëlqen një gjykim që ndihet i drejtë, por ju dëshironi që ai të ndihet i drejtë për arsyet e duhura. Në vend të kësaj, kurseni shpërblimin emocional për një gjykim që lidhet me një pikëpamje të bazuar mirë për atë që ka më shumë gjasa.

Në një shënim të lidhur, krijimi i një gjykimi që është kompleks dhe koherent është emocionalisht shpërblyes, por ai shpërblim mund t’ju mashtrojë. Nëse është e mundur, ndani çështjet e vështira në pyetje të veçanta dhe dorëzojini ato gjykuesve të pavarur.

Për shembull, lidhja e pikave midis mandatit të CEO-t tuaj dhe vlerës së aksioneve të kompanisë mund të jetë një enigmë argëtuese mendore, por gjithashtu mund të jetë e parëndësishme.

Ne kemi një parim tjetër kritik të higjienës së vendimeve, dhe ai vjen në formën e një tregimi paralajmërues.

Qëllimi i gjykimit duhet të jetë saktësia, jo shprehja personale.

Ndryshe nga kritika letrare, sporti konkurrues, kinematografia apo çdo fushë tjetër ku diversiteti në opinion dhe stil sjell pasuri dhe rritje, ndryshueshmëria midis ekspertëve që gjykojnë raste thelbësisht të ngjashme është një problem. Kur dy radiologë lexojnë në mënyrë të pavarur të njëjtën rreze x dhe arrijnë në përfundime të ndryshme, njëri prej tyre gabon. Me fjalë të tjera, kur gjyqtarët kalojnë në këtë proces, ata së pari duhet të bien dakord për të njëjtën çështje.

Mesazhi kryesor në këto rreshta:

Ndryshueshmëria e rastësishme dhe e padëshiruar në gjykimin e njeriut është kudo, dhe pavarësisht nëse e shohim apo jo, ne paguajmë një çmim të rëndë. Lajmi i mirë është se ne mund të reduktojmë zhurmën/gabimin nëse ndryshojmë mendësinë tonë dhe miratojmë parimet e parandalimit.

Këshillë për t’u zbatuar që nga ky moment:

Përdorni mençurinë e turmës në favorin tuaj. Siç mësuat në vlerësimin mesatar të gjykimeve të shumëfishta, të pavarura për të njëjtën çështje apo pyetje mund të kundërshtojë zhurmën e atyre gjykimeve dhe t’ju lërë me një përgjigje jashtëzakonisht të saktë. E vërtetë është se nëse i bëni vetes të njëjtën pyetje disa herë, mund të arrini të njëjtin efekt.

Provoje. Gjatë ditëve në vijim, bëni vetes pyetjen e mëposhtme: sa përqind e aeroporteve të botës janë në Shtetet e Bashkuara?

Mesatarja e përgjigjeve tuaja do të jetë relativisht pa zhurmë dhe çuditërisht afër së vërtetës.

/shkollaesuksesit.com