Me rrënjë në lëvizjen reformatore protestante të kalvinizmit në Europën e shek. 16, Zionizmi i Krishterë lëshon rrënjë më tej në periudhën koloniale në Anglinë e shek. 18-19 dhe fiton gjithnjë e më tepër pasues me peshë politike në Shtetet e Bashkuara. Në themel të këtij vizioni eskatologjik për ngjarjet që do sjellin afrimin e fundit të njerëzimit, gjendet në një anë besimi se rikthimi i Krishtit do bëhet i mundur mbas krijimit të një shteti hebre në Tokën e Shenjtë dhe një bindje e habitshme blasfemike, sipas së cilës këta të krishterë duhet ta ndihmojnë Zotin në plotësimin e këtyre kushteve.
A mundet Toka e Shenjtë të mirëpresë të gjithë ata që e njohin atë për të shenjtë? Në çfarë mënyre mund të imagjinojmë çlirimin e Jerusalemit dhe Tokës së Shenjtë nga sundimi nën struktura sistematike dhune? A mundet që aspiratat palestineze të realizohen edhe si një çlirim për izraelitët? Teksa këto pyetje janë mirëfilli politike, kjo është një përpjekje për të menduar përtej spekulimeve gjeostrategjike, me dëshirën të ofrojë në vend të tyre një reflektim modest historik dhe teologjik. Vetë emërtimi si “Tokë e Shenjtë” dhe roli në historinë e saj të të tre besimeve monoteiste, e bëjnë të pamundur çfarëdo kalkulimi politik që neglizhon dimensionin teologjik.
Precedentë historikë dhe vizione teologjike të krishtera për Tokën e Shenjtë
Kronistët arabë të Mesjetës na tregojnë se europianët katolikë – të cilët ata i quanin “Frankë” – e morën Jerusalemin ditën e premte, me datë 22 të muajit të kalendarit hënor Shaban, në vitin 492 të Hixhrit, ose me 15 Korrik të vitit 1099. Pas dyzet ditë rrethimi, kalorësit europianë u derdhën në rrugët e qytetit, duke therur burra, gra dhe fëmijë. Pas dy ditë masakrash nuk kishte mbetur asnjë mysliman i gjallë brenda mureve të Jerusalemit. Shtëpitë dhe xhamitë ishin rrënuar dhe mijëra kufoma gjendeshin të shtrira në pellgje gjaku. Kush mundi, mori arratinë, duke përfituar nga kaosi dhe kush u zu rob, u detyrua të bënte punën më të ligë: “Të hidhte trupat e të afërmve në gropa kolektive e t’u vinte zjarrin, përpara se të masakroheshin edhe vetë ose të shiteshin si skllevër” (Amin Maalouf, Crusaders Through Arab Eyes).
Edhe për hebrenjtë e qytetit fati nuk ishte më i mirë. Pas rënies së rezistencës së tyre me rënien e murit në krahun verior ku ata banonin, hebrenjtë iu rikthyen një rituali të lashtë: u mbyllën në sinagogë për t’u lutur. Frankët zunë të gjitha portat dhe krijuan një unazë rrethuese me stiva drush dhe i vunë zjarrin. Ata që arritën të dilnin, u masakruan në rrugicat e qytetit të shenjtë (Maalouf, ibid). Kalorësit biondë me parzmore qartazi besonin se kishin ardhur të çlironin qytetin e shenjtë dhe ky akt çlirimi përjashtonte mundësinë e prezencës së besimtarëve myslimanë dhe hebrenj. Shenjtërimi i qytetit dhe i tokës konfirmohej vetëm me zhdukjen e tjetrit, qoftë “vrasësve të Zotit” – hebrenjve ose “pasuesve të Profetit të rremë” – myslimanëve. Të krishterët e tjerë, pasues të kishave lindore, të konsideruar nga katolikët si heretikë, thjesht u toleruan për sa kohë besohej se mund të konvertoheshin.
Në historinë e gjatë të konflikteve ndërfetare brenda Krishterimit europian, shënuar nga reformizmi protestant, Iluminizmit të ngritur veçanërisht si revoltë ndaj pushtetit të Kishës Katolike, e më vonë pas Luftës së Dytë Botërore, ku Kisha u akuzua për mbështetje të fashizmit dhe Holokaustit, Vatikani ka humbur militancën e dikurshme. Këshilli i Dytë i Vatikanit, rezultat i drejtpërdrejtë i një reflektimi të pas-Luftës së Dytë, deklaroi një njohje të vlerës teologjike të tjetrit “hebre” dhe “mysliman”. Por, me rënien e militantizmit katolik, një tjetër sekt i Krishterë fillon të identifikojë Jerusalemin dhe Tokën e Shenjtë si qendër të vizionit të vet eskatologjik, Zionizmi i Krishterë.
Me rrënjë në lëvizjen reformatore protestante të kalvinizmit në Europën e shek. 16, Zionizmi i Krishterë lëshon rrënjë më tej në periudhën koloniale në Anglinë e shek. 18-19 dhe fiton gjithnjë e më tepër pasues me peshë politike në Shtetet e Bashkuara. Në themel të këtij vizioni eskatologjik për ngjarjet që do sjellin afrimin e fundit të njerëzimit, gjendet në një anë besimi se rikthimi i Krishtit do bëhet i mundur mbas krijimit të një shteti hebre në Tokën e Shenjtë, dhe një bindje e habitshme blasfemike, sipas së cilës këta të krishterë duhet ta ndihmojnë Zotin në plotësimin e këtyre kushteve. Por, edhe pse ky vizion teologjik i kthyer në aktivizëm dhe lobim politik i jep një rol vendimtar prezencës së hebrenjve në Tokën e Shenjtë, vizioni i tyre është njëlloj përjashtues, pasi në kohën e duhur hebrenjtë nuk do mund të jenë më hebrenj, por do të konvertohen. Edhe ky vizion modern i krishterë për Jerusalemin dhe Tokën e Shenjtë është njëlloj përjashtues si ai i kryqtarëve në Mesjetë, por teksa përjashtimi i myslimanëve është i menjëhershëm – e vetmja mënyrë se si arabët myslimanë mund të ekzistojnë në këtë shtet hebre para-apokaliptik është si shërbëtorë, por kurrsesi si njerëz me të drejta të barabarta – përjashtimi i hebreut si pasues i hebraizmit është i shtyrë për një periudhë tjetër. Format e Krishterimit që kanë pasur pushtet mbi realitetin e Jerusalemit, përfshi bizantinët para sundimit islam, e kanë parë përherë qytetin dhe Tokën e Shenjtë në forma përjashtuese të tjetrit dhe nuk ofrojnë precedent historikë apo shtrat teologjik për një vizion pluralist.
Vizione sekulare për Tokën e Shenjtë
Edhe pse këto kumte teologjike të Protestantizmit kanë një shtrat esencialisht antisemit – tek e fundit siç vë në dukje Gerd Lüdermann në librin The Unholy in the Holy Scripture, Dhiata e Re është përplot referenca anti-Hebraike – pionierët e Zionizmit, ashtu si dhe politikanët zionistë sot, e kanë parë këtë formë antisemitizmi si aleatin e tyre më të rëndësishëm. Babai i Zionizmit, Theodore Herzl, do shkruante në Ditarët e tij se “antisemitët do bëhen miqtë tanë më mbështetës dhe vendet antisemite do bëhen aleatët tanë.” Jo vetëm donin protestantët europianë krijimin e kushteve për rikthimin e Krishtit, por edhe europianët e tjerë nuk donin të kishin hebrenj mes tyre. Krijimi i shtetit hebre thjesht adresonte edhe aspiratat fetare, por edhe bezdisjen raciale. Netanjahu nuk nguron të thotë që miqtë e tij më të ngushtë janë zionistët e krishterë dhe nuk i bëhet vonë se ata në vizionin e tyre po plotësojnë kushtet që me hir apo pa hir të konvertojnë hebrenjtë në Krishterim. Miqtë e tij më të ngushtë në Europë janë politikanë si Urban, kreu i shtetit hungarez, përfaqësuesi i trashëgimisë politike më antisemite të vendit të tij. Veçanërisht pionierët e parë të shtetit zionist ishin përgjithësisht shekularë ose atesitë dhe u bëhej pak vonë për profecitë e Biblës për Tokën e Shenjtë. Shakaja që përmendet shpesh për të tillë zionistë është se nuk besojnë tek Zoti, por besojnë se Zoti ua ka premtuar Palestinën. Shteti zionist paraqitet shpesh, sidomos nga media amerikane, si “demokracia e vetme e Lindjes së Mesme”, por siç është vënë re edhe nga ish presidenti amerikan Karter, ky shtet mund të jetë demokratik për hebrenjtë – një demokraci që po brehet nga brenda përditë – por është një sistem aparteidi për popullsinë autoktone të Palestinës. Për rrjedhojë, edhe sundimi sekular në Tokën e Shenjtë ka qenë një vizion përjashtues i ngritur mbi nocione të superioritetit etnik dhe racor.
Siç vënë dukje historiani hebre, Ilan Pape, zionizmi ishte produkt europian, antisemit. Shteti i Izraelit u shpall në bazë të asaj që quhet “Deklarata e Belforit” (Balfour Declaration) dhe mori emrin e Arthur Balfour, i njohur për qëndrimet e tij protestante dhe antisemite. Kur nazistët morën kontroll politik të Gjermanisë përpara Luftës së Dytë, hebrenjtë sionistë ishin i vetmi grup mes hebrenjve që bashkëpunoi me ta, duke u bazuar në idenë e Herzl-it se antisemitizmi është aleati i sionistëve. Në vitin 1935, zionistët në Gjermani ishin i vetmi grup politik që mbështeti Ligjet Naziste të Nuremberg. Zyrtarët nazistë, të ftuar nga zionistët, bënë vizita në Palestinë në vitin 1934 dhe 1937. Siç vë në dukje Joseph Massad-i, kur zyrtari i lartë nazist, Adolf Eichmann, u soll për t’u gjykuar në Izrael për krimet e Holokausit në fillim të viteve trë ’60-ta, kjo në fakt ishte vizita e tij e dytë, pasi herën e parë ishte si mysafir i zionistëve. Nazistët donin një Europë pa hebrenj dhe zionistët e ofronin mundësinë për t’i larguar hebrenjtë në shkëmbim të mbështetjes për një shtet në Palestinë. E ngritur mbi një logjikë koloniale, raciste, përjashtuese dhe shfarosëse, nuk është e habitshme pse ky projekt nuk donte t’ia dinte për popullsinë vendase arabe. Kur Chris McGeal me datë 16 tetor të këtij viti në The Guardian ngrinte alarmin se qeveria aktuale e Izraelit po përdor gjuhë gjenocidiale, gjuhë që të kujton në fakt repertorin nazist përpara Holokaustit, ku viktimat dehumanizohen, duke u krahasuar me kafshë e me insekte që duhen shfarosur, ajo që ai la pa thënë është se të gjithë udhëheqësit e shtetit zionist, qysh nga krijimi i tij më 1948, e kanë mohuar ekzistencën e arabëve autoktonë. Gjithë vizioni politik zionist ka qenë afirmimi në terren i shfarosjes së arabëve që ishte normalizuar në nivelin diskursiv.
Këtu duhet vënë në dukje se edhe nacionalizmi sekular arab ka qenë – së paku ideologjikisht – përjashtues. Nuk mund të ngrihen paralele me zionizmin, sepse sekularizmi i majtë arab nuk pati asnjëherë potencialin e zionizmit. Por, së paku në nivel diskursiv në periudhën më të hershme, ai propozoi një vizion “të hedhjes së hebrenjve në det”. Që nga pushteti i Naserit në Egjipt, në vitet e ‘60-ta, tek regjimi i Sadam Husein në Irak ose i Asadit në Siri, vizioni politik i sekularizmit arab jo vetëm që nuk i realizoi aspiratat e çlirimit të Palestinës, por edhe krijoi një sistem shtypjeje dhe degradimi politik e kulturor të popujve arabë të dalë nga sundimi kolonial. Për herë të parë në historinë e popujve myslimanë shohim dëbim masiv të popullsive hebraike autoktone nga Iraku, Egjipti e Siria (duhet shënuar se asnjë masë e tillë nuk u ndërrmor në vende si Maroku). Teksa këto dëbime ishin në përgjigje të krijimit të shtetit të Izraelit dhe dëbimit të palestinezëve, ato shërbyen si reflektim i natyrës përjashtuese të nacionalizmit sekular. Fetah-u palestineze, produkt ideologjik i nacionalizmit sekular arab, sot është kthyer thjesht në një entitet “kuisling” që menaxhon Bregun Perëndimor për llogari të okupatorëve zionistë. Kjo u parashikua nga intelektuali më prominent në Këshillin Çlirimtar Palestinez, Edward Said, kur kundërshtoi Marrëveshjen e Oslos dhe dha dorëheqjen, duke refuzuar të merrte pjesë në ceremoninë në Shtëpinë e Bardhë në 1993, ku u shpall marrëveshja midis kryeministrit izraelit, Rabin, kreut palestinez, Arafat, dhe presidentit amerikan, Klinton. Jo vetëm që Marrëveshja e Oslos nuk solli kurrë krijimin e një shteti palestinez, por e ktheu Fetah-un në vegël të okupacionit.
Një vizion biblik hebraik për Tokën e Shenjtë
Mbarimi i Luftës së Dytë solli një ndryshim të rëndësishëm në natyrën e zionizmit. Zionizmi i majtë, që ishte dominant gjer në fillimet e shtetit, u gjend vazhdimisht në një kontradiktë ideologjike. E majta botërore ishte thellësisht e ndikuar nga vizioni antikolonial, ndërkohë që shteti izraelit ishte vetë një shtet kolonësh. Kjo solli gradualisht rritjen në pushtet dhe në rëndësi të zionizmit të djathtë, që gjithnjë e më tepër filloi të përqafojë një formë të nacionalizmit fetar. Kjo u bë më se e qartë kur kryeministri izraelit, Netanjahu, këto ditë citoi fragmente biblike që premtojnë shfarosje totale të popullsisë johebraike. Senatori amerikan republikan, Lindsey Graham, e potencoi këtë vizion kur deklaroi në Fox News: “Ne jemi në një Luftë Fetare. Unë jam me Izraelin. Bëj çfarë dreqin të duhet për të mbrojtur veten. Rrafshoje fare vendin.” Evangjelistët protestantë – përfshi në Shqipëri – i dhanë legjitimitet fetar kësaj gjuhe shfarosëse duke cituar vargje nga Bibla që i bënin jehonë një Zoti tribal, një Zoti që ka përkujdesje dhe dhembshuri vetëm për popullin e Tij të zgjedhur – hebrenjtë – dhe nuk do t’ia dijë për fëmijët arabë. Aspirata zioniste për një shtet nacional, ku arabët ose zhduken ose shtypen, u sakralizua në këtë mënyrë nga një teologji biblike genocidiale. Nuk ka asgjë për t’u habitur që Rabini Zionist, Yosef Mizrachi, pak ditë më parë predikonte në sinagogën e tij në Brooklyn, New York, se shumë nga telashet historike të popullit hebre vijnë “nga një prostitutë që ja drodhi të shoqit”. Ata që presin që të krishterët të ofendohen nga këto mënyra se si flitet për Shën Mërinë, për atë që të Krishterët besojnë se është “nëna e Zotit”, për atë se edhe vetë Krishtin e konsiderojnë një fëmijë ilegjitim, nuk kanë kuptuar se kjo martesë kristiano-zioniste nuk është martesë me dashuri, por një lidhje interesi me shpresën eventuale të zhdukjes së tjetrit. Të vetmit që habiten se pse vallë këta të krishterë nuk preokupohen as nga shkatërrimi i kishave ortodokse palestineze, janë ata që nuk e kuptojnë natyrën sektare të zionistëve të krishterë, të cilët nuk i konsiderojnë të krishterët e tjerë si të krishterë të vërtetë.
Teksti biblik ofron potencial të pashtershëm legjitimimi për këtë vizion eksterminimi: Në Numrat 21.1-3: 1 Zoti lejon Izraelin të shkatërrojë Kananitët dhe qytetet e tyre; në Deutoronomi 2.30-35, Zoti mundëson Israelin që jo vetëm të mposhtë Sihonin, Mbretin e Heshbon, por edhe të zaptojë e rrënojë qytetet e tyre pa lënë gjallë asnjë burrë, grua apo fëmijë. Vetëm bagëtia u la e gjallë që të merrej me vete si plaçkë lufte. Përsëri në Deutoronomi, në 3.3-7: 3, Zoti i dha në dorë Israelit një tjetër mbret të Bashan, Mbretin Og, dhe sërishmi vetëm bagëtia u kursye. Në Deutoronomi 7.1-2: 1, arsyeja pse Zoti e solli Israelin në këtë tokë është që të shfarosë gjithë popujt e tjerë, Amoritët, Kananitët, Perizites, Hivites dhe Jebusites. Zoti jep porosi që as marrëveshje mos ketë me ta dhe mos tregohet mëshirë. Në Joshua 6.17-21: 17, Zoti urdhëron që gjithë qytetit i Xherikos të shkatërrohet dhe vetëm prostituta Rahab, dhe ata që gjenden me të do lihen gjallë. Referenca të tilla vazhdojnë me dhjetëra. Por, siç vë në dukje Lüdermann, “devocioni për të shkatërruar nuk lindi nga urrejtja personale apo hakmarrja. Ajo ishte një lloj rituali sakrifice, në të cilin popullsia e qyteteve të pushtuara shpesh eksterminoheshin me gjithë kafshët e tyre” (ibid). Fjala hebraike që përdoret për të përshkruar këto masakra, haremi biblik, vjen nga rrënja h-r-m dhe ka kuptimin e sakrales dhe aktit të sakralizimit. Që këndej merr kuptimin e “sakralizimit të shkatërrimit” ose të eksterminimit të qyteteve dhe popullsisë së tyre si një akt i shenjtë shkatërrimi. Ashtu si plot rabinë të zionizmit fetar shpjegojnë sot, nuk është e thënë që popullsitë johebraike të shfarosen totalisht, se disa prej tyre duhen te jetojnë për të qenë shërbëtorë. Por, mbi të gjitha, edhe këta hebrenj besojnë se Zoti ka nevojë për ndihmë, dhe se mbërritja e Mesias – pasi hebrenjtë refuzojnë se Krishti ishte Mesia – duhet të paraprihet nga rindërtimi i Tempullit, që për ta kërkon shkatërrimin e xhamisë Aksa, dhe të Faltores së Kupolës së Artë.
Një vizion islam për Jerusalemin dhe Tokën e Shenjtë
Komuniteti i tretë që ka pasur precedentë historikë të kontrollit të Jerusalemit dhe Tokës së Shenjtë është ai mysliman. Me adresimin e një vizioni islam, siç do përpiqem të shtjelloj, përjashtohet alternativa islamiste, siç njihet gjer sot, me të cilën kuptoj ideologjizimin politik të Islamit në modelet dhe format diskursive postkoloniale të shek. 20. Dhuna fundamentaliste në Irak dhe Siri, pas pushtimit amerikan të Irakut dhe Revolucionit Sirian, ka sjellë dëbimin e bashkësive historike të krishtera nga këto vende, ku të krishterët kanë qenë prezentë për më gjatë sesa historia e Krishterimit në Europë. Presion sektar ushtrohet prej vitesh edhe mbi bashkësi historike të krishtera si koptët e Egjiptit. Vizioni fundamentalist është gjithashtu përjashtues si të gjitha alternativat e përmendura gjer më tani. Me vizion islam kam parasysh, përkundër kësaj, precedentin historik të më shumë se një mijë vjet të Jerusalemit mysliman dhe të kuptimin tradicional teologjik që ka informuar myslimanët për pjesën dërmuese të historisë së tyre.
Maalouf-i na sjell përshkrimin e një prej historianëve myslimanë prezent në çlirimin e Jerusalemit nga sultan Salah ed-Din Ejubi, dijetarit Imad ed-Din el-Asfahani: “Me datë 2 tetor, 1187 ose 27 Rexhep 583 sipas kalendarit mysliman, pikërisht në ditën kur myslimanët festojnë udhëtimin e natës së Profetit Muhamed në Jerusalem, Salah ed-Dini hyri në mënyrë solemne në qytetin e shenjtë. Emirët dhe ushtarët e tij kishin marrë urdhra strikte: asnjë i krishterë, Frank apo Oriental, nuk do prekej. Nuk pati masakër apo plaçkitje. Disa fanatikë kërkuan shkatërrimin e Kishës së Sepulturës së Shenjtë në shpagim të mizorive të frankëve, por Salah ed-Dini i heshti këto zëra. Përkundrazi, ai e shtoi mbrojtjen e tempujve të krishterë dhe deklaroi se frankët lejoheshin të vizitonin qytetin për pelegrinazh kurdo të dëshironin. Kryqi Frank sigurisht u hoq nga Kupola e Artë dhe xhamia Aksa, e cila ishte kthyer në kishë, u bë përsëri në vend lutjesh për myslimanët, pasi muret e saj u spërkatën me ujë trëndafili. Shumica e frankëve mbetën në qytet, teksa vetë Salah ed-Dini dhe pasuesit e tij shkuan në çdo faltore duke u falur, vajtuar e duke u përkulur ne lutje. [Frankët] e pasur i shitën shtëpitë, bizneset dhe mobiliet e tyre përpara se të largoheshin dhe këto u blenë kryesisht prej të krishterëve ortodoksë apo jakobitë që ndejtën në qytet. Pjesa tjetër e pronave u ble prej familjeve të hebrenjve që u sollën në qytetin e shenjtë prej Salah ed-Dinit” (ibid).
Dallimi në historinë e fitores së Salah ed-Dinit nuk qëndron vetëm në mungesën e reciprocitetit të dhunës, por mbi të gjitha tek një vizion për Jerusalemin dhe Tokës së Shenjtë, ku afirmimi i shenjtërisë së tyre për myslimanët nuk cenohet nga prania e të krishterëve dhe hebrenjve. Ky vizion teologjik parapriu fitoren e Salah ed-Dini, qysh me hyrjen e Kalifit të Dytë, Omerit, si sundimtari i parë mysliman i qytetit qysh në shek. 7-të, e gjer tek osmanët në shek. 19-të. Pak hapa nga Kisha më e Shenjtë në Krishterim, ajo e Sepulturës, të cilën Salah ed-Dini refuzoi ta prishte, gjendet xhamia e Omerit. Kur erdhi koha e faljes, patriarku i qytetit e ftoi Omerin të falej në kishë, por Omeri e refuzoi, sepse kjo do bënte që gjenerata të mëvonshme myslimane do e pretendonin për xhami. Ai u fal pak hapa më tutje, ku sot gjendet xhamia me emrin e tij. Ishte gjithashtu Omeri ai qe lejoi hebrenjtë të luten tek Muri i Lotëve, pas ndalimit për shekuj nga bizantinët, që e kishin kthyer Murin e Lotëve në vend për hedhjen e plehrave. Nuk ka pasur asnjëherë në territoret e myslimanëve fshatra si ato që gjenden në Spanjë, të quajtura Mata Hudeo (Vrasja e Hebrenjve) ose Mata Moro (Vrasja e Arabëve). Myslimanët, përkundrazi, krijuan shoqëri si ajo në Andaluzi, ku kultura dhe tradita hebraike lulëzuan, siç demonstrohet qartazi nga historianë si Maria Rosa Menocal, në librin e saj, The Ornaments of the World. Dokumenti më i rëndësishëm i trashëgimisë hebraike në Spanjë, e njohur si Hagada e Sarajevës, mbijetoi kur u soll në Perandorisë Osmane në Bosnjë. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, ajo i shpëtoi konfiskimi nazist vetëm sepse drejtori i Muzeut Komëetar, një nga ulematë më të njohur të Sarajevës, Dervish Korkut, e mori dhe e fshehu mes librave islamë në raftet e një xhamie fshati në të dalë të Sarajevës. Në periudhën osmane kemi rritjen e numrit të hebrenjve përgjatë gjithë Ballkanit, përfshi në Durrës, Elbasan, Berat dhe Vlorë, për të arritur kulmin e zhvillimit tregtar dhe kulturor në Selanik. Siç tregon historiani Mark Mazower, në librin e tij City of Ghosts, Selaniku u kthye në qytetin më të madh hebre të Levantit, por vetëm pak dekada pas rënies së Perandorisë, aty nuk mbeti më asnjë hebre. Për më shumë se një mijëvjeçar, myslimanët kanë demonstruar një precedent solid dhe konseguent historik të Jerusalemit, por dhe shoqërive të tyre kudo në Lindje të Mesme dhe në Mesdhe, i cili në kuptimin e tyre për të shenjtën dhe për jetën sociale përfshin në të edhe fetë dhe etnitë e tjera. Qytetet myslimane nuk patën as ghetto dhe as pogroma.
Dijetari i përndritur Dija ed-Din el-Makdisi, që lindi në Tokën e Shenjtë gjatë sundimit të kryqëzatave, vë në dukje në librin e tij, Virytet e Jerusalemit, se ajo që e bën të shenjtë qytetin për myslimanët është se ndër të tjera ai shënon sinoret e gjeografisë së shenjtë të Islamit, së bashku me Mekën dhe Medinën, si gjeografi e shënuar prej endjeve të Profetit Ibrahim (Abraham). Qyteti dhe xhamia nuk janë të shenjtë vetëm se në të u lut Profeti Muhamed përpara audiencës me Zotin, por sepse ai aty u fal së bashku me të gjithë profetët, përfshi Abrahamin, Moisiun, dhe Jezusin – paqja qoftë mbi të gjithë ata. Ndër shoqëruesit kryesorë të Profetit Muhamed në takimin e tij me Zotin është në fakt vetë Moisiu.
Në ditën e fundit të vizitës time në xhaminë Aksa, një vit më parë, shkova dhe përshëndeta një burrë të moshuar që e kisha takuar dhe biseduar disa herë gjatë vizitave të mia. Ai bëri me dorë për nga katet e nëndheshme të xhamisë, duke më sugjeruar të shkoj të falem aty, pasi myslimanët besojnë se aty është falur Shën Mëria. Për myslimanët, një vend ku është falur Shën Mëria kthehet në një vend të shenjtë ku ata vetë falen. Edhe myslimanët, ashtu si hebrenjtë, kanë konceptin e sakrasel në fjalën ‘harem’, me rrënjën h-r-m, dhe vetë kompleksi i xhamisë Aksa quhet ‘Haremi Sherif’ – Tempulli i Shenjtë. Por ky kuptim i shenjtërisë qartazi refuzon dhunën, pasi një nga karakteristikat e hapësirës të deklaruar ‘Haram’ është se në të ndalohet kategorikisht dhuna. Në kuptimin islam lufta mund të jetë legjitime, si në luftën e rezistencës, por nuk është kurrë e shenjtë.
Një vizion për një teologji islame e çlirimit metafizik dhe kolonial
Të çliruar nga pesha post-koloniale e sekularizmit arab, dhe nga fundamentalizmi modern islamik, myslimanët përfaqësojnë precedentin historik të Jerusalemit që përqafon në muret e veta të gjithë fëmijët e vet të feve të ndryshme. Myslimanët janë gjithashtu trashëgimtarë të një teologjie drejtësie dhe universalizmi. Kurani (22:74) i qorton ata që nuk e vlerësuan Zotin për atë që Ai është. Tradita Islame refuzon imazhin e një Zoti tribal dhe racist: “Ne i kemi nderuar fëmijët e Ademit.” (17:10) – të gjithë fëmijët e Ademit. Profeti Muhamed e refuzoi pretendimin e superioritetit etnik dhe racor: “Asnjë arab nuk është më i mirë se një jo-arab…” Për myslimanët Krishti është “shpirti i Zotit” (ruhu-llah), dhe jo një fëmijë ilegjitim. Ai është Mesia që presin hebrenjtë dhe tek i cili besojnë myslimanët dhe të krishterët. Shën Mëria është ndër zonjat e parajsës dhe jo “një prostitutë që ja drodhi të shoqit”. Hebrenjtë nuk janë vrasësit e Krishtit, por pasardhës të nderuar të profetëve të mëdhenj, si Moisiu dhe Aaroni. As Omeri dhe as Salah ed-Dini nuk kishin nevojë që të shkatërronin tempujt e feve të tjera për të konfirmuar shenjtërinë e qytetit. Myslimanët që falen sot në Jerusalem, shpesh nën dhunën e ushtarëve pushtues, nuk konfirmojnë vetëm traditën e Muhamedit, por edhe të figurave të shenjta të hebraizmit dhe krishterimit. Në Dhiatën e Re, në Mateun 36:29, Krishti i falet Zotit siç i falen myslimanët, me ballin në tokë. Në Dhiatën e Vjetër, në Librin e Zanafillës 17:3-5, po kështu falet edhe Abrahami dhe tek Numërat 20:6 kështu falen edhe Moisiu dhe Aaroni.
Teksa ecja një vit më parë në Via Dolorosa, rruga ku të Krishterët besojnë se ka ndodhur kalvari i Krishtit në Jerusalem, shihja se si ushtarët izraelitë tërhiqnin zvarrë një djalë të ri palestinez. Pasi i kishin lidhur duart mbrapa, një ushtar i kish vënë dorën mbi kokë, për ta mbajtur të përkulur. Në mënyrë paradoksale, ai djalë njëzet e pak vjeçar ta kujtonte përkuljen e Krishtit nën peshën e kryqit romak, simbolit të fuqisë dhunuese imperiale të kohës. Ashtu dhe ky djalë, mbante peshën e dhunës koloniale me parzmoret moderne të armatimit imperial amerikan. Absurdi ishte shpalosur në mes të qytetit të lashtë, teksa turistë të krishterë europianë as nuk e vunë re këtë spektakël dhune, teksa bënin selfie duke buzëqeshur vesh më vesh tek vendi ku besohet se Krishti u mbështet paksa për t’u çlodhur. Ai djalë i ri arab po shpaloste të vërtetën profetike mes farisejve modernë.
Teologjia islame na mëson se okupatori nuk ushtron dhunë vetëm ndaj tjetrit, por kryen padrejtësi edhe ndaj vetes (dhalamu anfusehum – siç na tregon Kurani). Nën peshën e bombave, sot palestinezët kanë edhe përgjegjësinë historike për t’i dhënë kuptim vuajtjes, ashtu siç e bëri këtë dikur Krishti për të krishterët. Ata e kanë përgjegjësinë për të ruajtur ritualet e profetëve si trashëgimtarë të një teologjie të vëllazërisë profetike. Ashtu si dikur Omeri dhe Salah ed-Dini, myslimanët janë sot të ngarkuar me misionin historik për të afirmuar shenjtërinë e qytetit në një mënyrë që përqafon edhe tjetrin. Por ata kanë edhe misionin për të çliruar vetë izraelitët, pasi si okupatorë, ky akt madhor padrejtësie, i bën ata të padrejtë dhe dhunues ndaj shpirtit të tyre. Myslimanët e Tokës së Shenjtë kanë precedentin historik dhe kumtin teologjik për të ngritur një vizion pluralist të Tokës së Shenjtë, që sjell çlirim për palestinezët e pushtuar, myslimanë dhe të krishterë, që refuzon logjikën e sëmurë apokaliptike të evangjelizmit bashkëkohor, që afirmon të drejtat demokratike në një shtet të vetëm për të gjitha grupet etnike, siç e propozoi edhe Edward Said-i. Historiani palestinez, Rashid Khalidi, vë në dukje se nuk mund të kuptohet drama palestineze pa kuptuar dramën e Holokaustit: ato janë të dyja produkte të dhunës koloniale europiane. Një luftë palestineze çlirimtare e udhëhequr nga një vizion i tillë do ishte edhe çlirim për hebrenjtë që kanë jetuar tërë jetën nën kërcënimin se pa një shtet ekskluzivisht të tyre, ata janë të rrezikuar me zhdukje. Një teologji e çlirimit sipas modeleve tradicionale islame, që refuzon zhdukjen e tjetrit, nën shembullin e praktikës së Profetit Muhamed dhe Salah ed-Dinit, që refuzuan hakmarrjen, do të ofronte edhe çlirimin e izraelitëve nga mjerimi i metamorfozës së tyre në monstra të ngjashme me ata që i kanë terrorizuar në shekuj. /Shenja/
