Prof. Asc. Rilinda Klosi
Klasifikimi i produkteve mjekësore terapeutike të avancuara
Përparimet shkencore në fushën e bioteknologjisë kanë bërë të mundur prodhimin e produkteve mjekësore terapeutike të avancuara, duke ofruar mundësi të reja në trajtimin e patologjive dhe të dëmtimeve trupore. Ato janë produkte inovative me origjinë biologjike të bazuara në gjene, qeliza ose inde, të cilat sipas Agjencisë Europiane të Barnave (EMA) klasifikohen në tri kategori kryesore.
– Produktet për terapinë e gjenit kanë në përbërje sekuenca të acideve nukleike që përmbajnë një gjen terapeutik, me qëllim rregullimin, riparimin, zëvendësimin, shtimin ose fshirjen e një sekuence gjenetike. Veprimi kurues, profilaktik apo diagnostikues lidhet drejtpërsëdrejti me sekuencën e acidit nukleik ose me produktin e përftuar nga shprehja e gjenit të kësaj sekuence. Në prodhimin e tyre shfrytëzohet teknologjia e rikombinimit të ADN-së.
– Produktet për terapinë me qeliza somatike përmbajnë qeliza somatike të cilat janë përpunuar duke ndryshuar karakteristikat e tyre biologjike. Qelizat mund të kenë origjinë humane ose shtazore, mund të jenë gjithashtu qeliza burimore (staminale), që në varësi të efektit të pritshëm mund të modifikohen gjenetikisht. Ato gjejnë përdorim në kurimin, diagnostikimin dhe parandalimin e sëmundjeve nëpërmjet veprimit farmakologjik, imunologjik ose metabolik. Këto terapi përfshijnë një sërë aplikimesh, nga trajtimi i dëmtimeve akute deri tek sëmundjet kronike.
– Produktet që përbëhen nga qeliza ose inde thellësisht të përpunuara dhe përdoren për të riparuar, korrigjuar ose për të zëvendësuar indet humane bëjnë pjesë në kategorinë e tretë. Ato kontribuojnë në aktivizimin e aftësive të lindura rigjeneruese të organizmit.
Kuadri rregullator për ATMPs
Autorizimet për tregtimin e produkteve mjekësore terapeutike të avancuara vlerësohen nga EMA nëpërmjet procedurës së centralizuar. Në kuadër të standardizimit dhe harmonizimit të procedurave, në vendet e BE-së janë përpiluar udhëzues që kanë për qëllim zbatimin e standardeve të rrepta për sigurinë dhe efikasitetin e ATMP-ve. Autorizimet mund të jenë autorizime standarde marketingu; autorizime të kushtëzuara – të cilat jepen për barna premtuese përfitimet prej të cilave e tejkalojnë rrezikun e mundshëm për shkak të mangësive që duhet të plotësohen më pas; si dhe autorizime marketingu në kushte të jashtëzakonshme. Sikurse edhe për barnat e tjera, nëse të dhëna të reja tregojnë se përfitimet nga një preparat nuk e tejkalojnë rrezikun, merren masa administrative, si për shembull pezullimi i autorizimit. Lista e produkteve të miratuara nga EMA deri në fund të vitit 2024 përmban 27 artikuj, shumica e tyre për trajtimin e sëmundjeve të rralla.
Komiteti për Terapitë e Avancuara (CAT) tërheq vëmendjen për rrezikun që ekziston nga përdorimi i produkteve ATMPs të pamiratuara nga Agjencia Europiane e Barnave ose nga autoritetet kombëtare. Këto produkte ofrohen on-line ose në rrjetet sociale duke abuzuar me shqetësimet e pacientëve dhe të familjarëve të tyre. Në një deklaratë të EMA-s në mars 2025 për produktin ”Dendritic cell therapy”, i reklamuar për pacientët me kancer, vihet theksi në rreziqet me të cilat mund të përballen përdoruesit. Jepen gjithashtu këshilla të dobishme se si mund të identifikohen prodhimet e pamiratuara, të cilat zakonisht ofruesit i tregtojnë si produkte eksperimentale, por pa i provuar ato në prova klinike të regjistruara. Po ashtu, në këto raste deklarimet për përfitimet nga trajtimi nuk shoqërohen me literaturën mjekësore mbështetëse.
Disa prej preparateve të miratuara nga EMA ndër vite
Në vitin 2012 “Glybera” u bë i pari produkt për terapinë e gjenit i miratuar për përdorim në vendet e BE-së. Preparati, në formën e tretësirës së injektueshme, rivendos aktivitetin e enzimës lipoproteinike te pacientët ku kjo enzimë mungon. Ky produkt mund të përdoret vetëm atëherë kur nëpërmjet provave gjenetike konfirmohet mungesa e lipazës lipoproteinike, me origjinë familjare.
”Durveqtix”, i miratuar në vitin 2024, bën pjesë gjithashtu në produktet mjekësore për terapinë e gjenit. Preparati përdoret për trajtimin e hemofilisë B, një çrregullim i trashëguar i gjakrrjedhjes për shkak të mungesës së faktorit të mpiksjes së gjakut. Ai administrohet në formën e një infuzioni të vetëm në venë, duke parandaluar hemorragjitë për të paktën dy vite.
———————–
”Provenge” përmban një proteinë (Sipuleucel-T) e cila stimulon sistemin imunitar duke e ndihmuar të luftojë qelizat kanceroze. Trajtimi është i personalizuar për shkak se në prodhimin e preparatit përdoren qelizat e sistemit imunitar të pacientit. Përbërja qelizore e preparatit mund të jetë e ndryshme në varësi të qelizave të përftuara nga pacienti. Provenge, miratuar nga EMA në vitin 2013, prodhohet duke kaluar në disa faza. Fillimisht gjaku i marrë nga pacienti i nënshtrohet një procesi të njohur si leukaferezis, prej nga mblidhen qelizat e bardha te gjakut. Produkti përfundimtar është një infuzion specifik për një individ të caktuar, i cili administrohet nëpërmjet një procedure të veçantë te pacientët me kancer të avancuar të prostatës.
”Ebvallo”ka marrë autorizim marketingu të vlefshëm në vendet e BE-së në dhjetor të vitit 2022.
Ky produkt përdoret në trajtimin e pacientëve që i janë nënshtruar më parë transplantimit të organeve ose të palcës së kurizit, por më pas kanë probleme të cilat mund të kenë pasoja fatale. Sistemi imunitar i dobësuar nga veprimi i barnave imonosupresore i bën pacientët lehtësisht të prekshëm nga infeksionet dhe viruset, si për shembull nga virusi Epstein-Barr. Ebvallo përmban si lëndë vepruese tabelecleucel, që përbëhet nga qeliza të sistemit imunitar të njohura si ”T-cells”, të cilat janë marrë nga një donator dhe më pas janë trajtuar në kushte laboratorike. Preparati administrohet në mjedise spitalore, me anë të injektimit në venë sipas një protokolli të detajuar, gjatë një cikli prej 35 ditësh.
————————
”Holoclar” është një produkt mjekësor i cili përdoret në praktikën oftalmologjike për të riparuar sipërfaqen e dëmtuar të kornesë, të shkaktuar nga djegiet me lëndë kimike ose dëmtimet fizike. Rekomandohet për persona që kanë reduktim ose humbje të shikimit. Në këtë rast, qelizat burimore të marra nga limbusi i vetë pacientit përdoren për të prodhuar në kushte laboratorike një shtresë të epitelit të kornesë, e cila implantohet menjëherë në kushte spitalore. Holoclar është pajisur fillimisht nga EMA me ”autorizim marketingu të kushtëzuar” në vitin 2015, duke kërkuar të dhëna shtesë nga provat klinike të mëtejshme. Në vitin 2024 nga e njëjta agjenci u miratua kalimi në ”autorizim marketingu standard”.
”Spherox” është një preparat i miratuar nga EMA në vitin 2017, për riparimin e kartilagjeve të dëmtuara të gjurit te pacientët të cilët kanë probleme të lëvizjes dhe dhimbje. Preparati përmban agregate sferike të kondroiciteve të marra nga kartilagjet e shëndosha të vetë pacientit, të cilat trajtohen në kushte laboratorike për prodhimin e një pezullie (suspensioni) të gatshme për implantim në zonën e dëshiruar. Kondroicitet sferoide integrohen plotësisht në kartilagjin e shëndoshë, ato riparojnë defektin në gju duke prodhuar ind të ri kartilagjinor. Pacientët e trajtuar me Spherox duhet të ndjekin programe specifike rehabilitimi, duke përfshirë fizioterapinë.
Referenca
1. List of authorized ATMPs. EMA/CAT, November 2024.
2. Unregulated advanced therapy medicinal products pose serious risk to health. EMA/CAT, March
2025.
3. Berishvili E. et al. ESOT roadmap for ATMPs in translation: navigating regulatory challenges to
enhance access and care. Frontiers 2024; 37: 103389.
4. Wilkins G. et al. A pipeline analysis of advanced therapy medicinal products. Drug Discovery
Today 2023; 28:103549.
5. Barker R. et al. Bringing ATMPs for Parkinson’s disease to clinic: the investigator’s perspective.
Journal of Parkinsons Disease 2021; 11: 129-134.
6. Provenge. Medical Drug Clinical Criteria. American Medical Association, 2024.
7. Ebvallo. An overview of Ebvallo and why it is authorized in the EU. EMA, 2023.
8. Li J. et al. Recent advances in targeted drug delivery strategy for enhancing oncotherapy.
Pharmaceutics 2023; 15 (9); 2233.
