Nga: Mustafa Akyol “The New York Times”
Në këtë epokë të ankthit, zemërimit dhe përplasjeve midis Perëndimit dhe botës Islame, harrohen shpesh shumë histori epokale të shkëmbimeve intelektuale midis kulturave tona.
Një shembull i fuqishëm na vjen nga letërsia.
Miliona lexues të krishterë, hebrenj dhe myslimanë në të gjithë botën,e kanë lexuar përrallën e famshme të njeriut të bllokuar në një ishull:“Robinson Kruzo:nga Daniel Defo, pamfletist, aktivist politik dhe romancier britanik i shekullit XVIII-të.
Por shumë pak njerëz e dinë se në vitin 1708, 11 vjet para se Defo të shkruante romanin e tij të famshëm, Simon Oklej, një studiues orientalist në Universitetin e Kembrixhit, përktheu dhe botoi një roman arab të shekullit XII-të, “Hayy ibn Yaqzan” ose “Gjallë, Biri i Zgjimit”, nga Ebu Bekr Muhamed ibn Tufajl, një polimatematikan andaluziano-arab.
Duke shkruar mbi ndikimin e romanit të Ibn Tufajl tek vepra “Robinson Kruzo” e Defo, Martin Ueinrajt, një ish-redaktor i “The Guardian”tha se “gjurmët e Tufajl shihen qartë tek klasiku i madh”.Romani i Ibn Tufajl rrëfen historinë e Haxhit, një djalë që rritet vetëm në një ishull të shkretë, të banuara vetëm nga kafshët.
Taksa rritet, ai përdor shqisat dhe arsyen e tij për të kuptuar funksionimin e botës natyrore.
Ai eksploron ligjet e natyrës, krijon një teologji racionale, dhe krijon teori rreth origjinës së universit. Ai zhvillon madje edhe një ndjenjë të etikës:Për shkak të mëshirës për kafshët, ai kthehet në një vegjetarian dhe nga përkujdesja për bimët ai ruan me kujdes farat e tyre.
Pastaj Haxhi largohet nga ishulli i tij, dhe viziton një shoqëri fetare. Ai zbulon se mësimet e arsyes dhe fesë, janë të përputhshme dhe plotësuese. Por vëren se disa njerëz fetarë mund të jenë të vrazhdë, madje edhe hipokritë. Ai rikthehet në ishullin e tij, ku kishte gjetur Zotin dhe kishte zhvilluar konceptet e tij të së vërtetës, moralit dhe etikës duke u mbështetur në vëzhgimin dhe arsyetimin.
Mesazhi i Ibn Tufajl ishte i qartë, dhe shumë i guximshëm për kohën:Feja ishte një rrugë drejt së vërtetës, por nuk ishte e vetmja rrugë. Njeriu u bekua me një zbulesë hyjnore, dhe me arsye dhe ndërgjegje nga brenda. Njerëzit mund të ishin të mençur dhe të virtytshëm edhe pa ndonjë fe.
Përkthimet e “Hayy ibn Yaqzan” në Evropën e hershme moderne –ishin nga Eduard Pokok Jr në latinisht në vitin 1671, nga Xhorxh Keit në anglisht në vitin 1674,Simon Oklei po në anglisht në vitin 1708 – dhe u shitën shumë.
Ndër admiruesit e veprës së Ibn Tufajl ishin filozofët e famshëm të Iluminizmit evropian Barush Spinoza, Gotfrid Lajbnic dhe Xhon Lok, të cilët po përpiqeshin të promovonin ndjenjën e dinjitetit njerëzor tek i ashtuquajturi Krishtërim i munduar prej luftërash fetare dhe persekutimesh sektare.
Ndër adhuruesit e romanit ishte dhe një sekt i ri protestant:Kuakerët. Keit, një nga drejtuesit kryesor të sektit, që e përktheu romanin në anglisht, ndihmoi në promovimin e tij në qarqet intelektuale evropiane. Ai e admironte romanin,pasi ai i bënte jehonë doktrinës Kuaker se çdo qenie njerëzore kishte një “dritë të brendshme” – pavarësisht nga besimi, gjinia apo raca.
Kjo teologji humaniste do të kishte pasoja të mëdha politike, duke i bërë Kuakerët, udhëheqës të fushatave që ndryshuan botën:heqjen e skllavërisë, emancipimin e grave dhe kauzave të tjera të mëdha. Mësimet e veprës së Ibn Tufajl, ndikuan veprat e Abul-Valid Muhamad Ibn Rushd, i njohur gjithashtu si Averroe.
Ibn Tufajl, që shërbeu si ministër në oborrin e kalifit Almohad të Spanjës Islamike, e porositi Ibn Rushd që të shkruante komente mbi filozofinë e lashtë greke, që u bë burimi kryesor për rizbulimin e grekëve të lashtë nga Evropa e Rilindjes.
Por ajo që dihet më pak është se Ibn Rushd u përpoq të harmonizonte njohuritë e tij filozofike me ligjin islamik, Sheriatin. Në thelbin e përpjekjes së Ibn Rushd, ishte vizioni i romanit filozofik të Ibn Tufajl:Feja dhe arsyeja ishin që të dyja burime të pavarura të mençurisë.
Feja kishte ligjet e saj të shkruara, ndërsa arsyeja kishte ligjet e saj të pashkruara, parimet universale të drejtësisë, mëshirës ose falënderimit. Kur kishte një konflikt midis të dyjave, thoshte Ibn Rushd, ligjet e shkruara të fesë duhet të interpretohen nga e para, pasi ato ishin të lidhura në mënyrë të pashmangshme me kontekstin.
Ibn Rushd e zbatoi këtë vizion në debatin mbi xhihadin, duke i kritikuar myslimanët militantë të kohës së tij që bënin thirrje për xhihad “derisa të çrrënjosnin dhe shkatërronin plotësisht këdo që nuk pajtohej me ta”. Ai e pa atë qasje si pasqyrim të “injorancës së tyre mbi qëllimin e ligjvënësit”apo Zotit, që nuk mund të kishte dashur “dëmin e madh” të luftës.
Ai përdori të njëjtën perspektivë për të kritikuar shthurjen e grave në shoqërinë mesjetare myslimane, që ishte rezultat i mohimit të aftësisë së tyre intelektuale. Ai bëri të pamundurën për të avancuar pikëpamjet më miqësore ndaj grave në jurisprudencën islamike:Gratë kishin të drejtë të refuzonin poligaminë, të gëzonin të drejtën e barabartë për divorc, të shmangnin mbulimin e fytyrës apo të bëheshin gjyqtare.
Kontributi tjetër kryesor i Ibn Rushd në Evropën moderne, ishte thirrja e tij për një debat të hapur, ku pikëpamjet shprehen lirisht dhe maten në mënyrë racionale. “Ju duhet që sa herë të prezantoni një argumentim filozofik, të citoni edhe pikëpamjet e kundërshtarëve tuaj. Dështimi për ta bërë këtë, është një pranim i nënkuptuar i dobësisë së kauzës tuaj”- shkroi ai.
Rabini i ndjerë Xhonathan Saks, një intelektual i nivelit të lartë që ndërroi jetë vitin e kaluar, kishte analizuar se si mësimet e Ibn Rushd u morën nga Rabi Xhudah Lou i shekullit XVII-të nga Praga, Xhon Milton dhe Xhon Mill.
Megjithatë, konservatorët në Spanjën Islamike u urrenin filozofinë e Ibn Rushd, dhe e akuzuan atë si politeist, pasi ai citoi një filozof grek që ishte adhurues i Venusit. Ai u poshtërua publikisht, u internua dhe u detyrua të ngujohej në shtëpinë e tij.
Librat e tij mbi filozofinë u dogjën. Ato mbijetuan në përkthimet hebraike apo latine në Evropë, por shumica e origjinaleve në gjuhën arabe humbën. Kjo humbje pati pasoja të rënda për myslimanët. Ortodoksitë e fuqishme në botën islamike, po mohojnë ende vlerat e distiluara nga “ligjet e pashkruara” të njerëzimit:të drejtat e njeriut, lirinë fetare apo barazinë gjinore.
Në vend të kësaj ata predikojnë një bindje të verbër ndaj vendimeve të vjetra, pa pyetur “pse dhe si”, dhe pa përdorur arsyen dhe ndërgjegjen. Rezultati është një besim fetar që mbështetet tek imponimi në vend të lirisë dhe që gjeneron moralizëm në vend të moralit.
Rruga përpara për botën islame qëndron tek pajtimi i besimit dhe arsyes. Një hap i parë i mirë, do të ishte të rishikonim atë që po përpiqeshin të na tregonin“Hayy ibn Yaqzan” i Ibn Tufayl dhe veprat e Ibn Rushd.
Burimi i lajmit: https://www.nytimes.com/2021/04/05/opinion/enlightenment-islam-robinson-crusoe.html
