Nga: Alban Gorishti

Abstrakt
Si rezultat i drejtimit shkencor historiko-kritik do të paraqitet teoria për demitologjizimin e Dhiatës së Vjetër (H. Gunkel dhe J. Welhausen) dhe Dhiatës së Re (Dibelius dhe Bultman). Hulumtuesit e teologjisë së Dhiatës së Vjetër konsideronin se porosia nga Dhiata e Vjetër është artikuluar përmes gjuhës mito- logjike dhe në harmoni me kërkesat e botës mitologjike, andaj si i atillë teksti i Dhiatës së Vjetër nuk i përgjigjet njeriut bashkëkohor. Prandaj, më vonë Bultmani në teologjinë e tij ekzistenciale do të propozojë demitologjizimin e Dhiatës së Re me detyrë të dyfishtë: Negative, d.t.th. të studiohen nga aspekti kritik skenat e botës të cilat paraqesin mit, dhe në harmoni me të, fotografitë mitike të botës në Bibël; dhe atë pozitive, d.t.th. përmes shpjegimit të qëllimeve të vërteta të dhe – sipas kësaj – qëllimet e vërteta të Tekstit të Shenjtë. Me këtë fillon procesi i kritikës së formave letrare ose formave të përmbajtjes biblike (Formgeschichtliche Methode) .
Me qëllim që të legalizohet dhe legjitimohet kolonizimi i popujve muslimanë, duhej të gjendet ndonjë lloj arsyetimi. Arsyetimet e atilla më lehtë gjendeshin në qëndrimet e satanizuara krishtere ndaj Islamit dhe Muhammedit a.s.. Autorë të ndryshëm nga njëra gjeneratë në tjetrën, përhapnin gënjeshtra dhe tregime të trilluara për Pejgamberin e Islamit, kështu që në Perëndim u bë e pamundur nga aspekti intelektual të perceptohet Islami me cilat do nocione të tjera, përveç se me ato që i takojnë traditës paranoike me frymë armiqësore. Kjo karikaturë e Islamit së pari ishte fryt i ideologjisë kishtare krishtere, që më vonë helmin e saj e përhapi, gjithashtu, edhe përmes të letërsisë shekullare, gjegjësisht letërsisë laike evropiane. Paragjykimet e atilla ishin po aq të thelluara, sa që edhe dijetarët, linguistët dhe udhëtarët e ashtuquajtur orientalistë, të cilët në dy ose tre shekujt e kaluar u përpoqën ta studiojnë shoqërinë islame, shpeshherë do ta interpretonin Islamin në funksion të kolonializmit evropian .

Para disa kohësh afër lagjes ku banoj u hap një kishë baptiste, madje godina trekatëshe e cila u kthye në kishë u bë de juro pronë e kishës pasi ju shit Amerikanëve (siç tha një banor i lagjes ku banoj). Kishës ju dha emri “Kisha baptiste Iliria”, duke u përpjekur të familjarizohen kështu koncepte tej-Oqeanike sipas një modeli aspak të njohur më parë në popullin tonë dhe e gjithë kjo nëpërmjet asocimeve gjuhësorë të huazuara nga vendi mikpritës (pra lidhja me emrin e Ilirëve). Pikërisht për këtë duhet thënë se kohët dhe ndryshimet janë “të pamërshishme” ndaj modelet e reja, pompoze mundet të mbizotrojnë shpesh mbi pasivitetin tradicional dhe zvetnimin kulturor duke zvendësuar kështu edhe kultura mijra vjeçare. Për këtë është i rëndësishëm rikonceptimi dhe rivitaliteti i vlerave të vjetra duke i ndërthurur ato me vigjilencë hulumtuese dhe investim largpamës.
Alvin Plantinga ka vënë në dukje se fideizmi mund të përkufizohet si një “mbështetje ekskluzive e bazuar vetëm mbi besimin, e shoqëruar nga një përçmim pasues i arsyes dhe i përdorur veçanërisht në ndjekjen e së vërtetës filozofike ose fetare”.Në përputhje me këtë, shkruan Plantinga, një fideist është dikush që “nxiton të mbështetet në besim dhe jo në arsye, në çështjet filozofike dhe fetare” dhe që “mund të vazhdojë të përçmojë dhe denigrojë arsyen”.

Përse e nisa me Fideizmin? Sepse kjo është një disiplinë e re epistemologjike e cila ka eliminuar tërësisht arsyen brenda sekteve të krishtera duke favorizuar në mënyrë absolute interpretimet religjoze të çdo kujt që fshihet pas një ungjilli apo ndonjë godine të kthyer rishtazi në kishë. Një nga gjërat që do të shohësh sapo të bisedosh me një protestant (ungjillor) është “kokfortësia” në përballjen me disa diskutime të zakonshme dhe paaftësinë për të prodhuar një mendim kritik rreth gjithçkaje ata janë apo gjithçkaje që pretendojnë. Sipas tyre shpëtimi doktrinor kërkon që Zoti të mëshirohet në njeri por njëkohësisht të mbetet Zot pa humbur asngjë nga atributet hyjnore (si gjithdija, jeta e pasosur në përjetësi, gjithëmundësia), të tëra atribute që me mishërimin e supozuar të Zotit si fëmijë e pastaj si njeri që vuan dhe kryqëzohet, humbasin edhe pse “kokfortësia” fideiste (ungjillore) këtë nuk e pranon. Paradokse të cilat filozofia është përpjekur ti zgjidhë “racionalisht” (kujto për shembull koncilin e Kalcedonit). Dikush i ka quajtur këto pretendime si “Ato çfarë këkon Athina ndaj Jeruzalemit” . Gjatë mesjetës, përpjekjet për të pajtuar doktrinën e krishterë me logjikën aristoteliane – e rifutur rishtazi në mendimin evropian përmes përkthimit të korpusit të Aristotelit nga greqishtja dhe arabishtja – krijuan një familje pozicionesh që Sheila Delany i grupon së bashku nën etiketën “fideizëm skeptik”5. Por sot po shikojmë një rikthim të një fideizmi gati pa kompromis dhe e tërë kjo në emër të misionarizmit protestant. Kështu lindi fideizmi skeptik. Fideizmi skeptik ofroi një mënyrë për të shpëtuar besimin dhe arsyen, sepse besimi nuk duhej të mbështetej më nga arsyeja dhe as nuk mund të mohohej në mënyrë instiktive (pra në rastet kur diçka religjoze nuk është racionale).

Qëndrimi i këtillë në mënyrë rigoroze do të artikullohet në veprat e Kierkegaardit. Ai pohonte se, madje, edhe atëherë kur do të ishte argumentuar autenticiteti absolut Biblës, asnjë individ nuk do t’i afrohej fesë, sepse feja është çështje e ndjenjës ose afektit, e jo rezultat i hulumtimeve akademike. Si pasojë e kësaj, argumentimi shkencor i autenticitetit të Biblës për fenë kanë për të qenë të dëmshme pasi (sipas tyre) formulat matematikore janë të papajtueshme me provat religjoze. Nga ana tjetër, madje edhe nëse do të argumentohej se Bibla nuk është autentike, siç pohon Kierkegaardi, kjo nuk do të thotë se Krishti nuk ekzistoi dhe se besimtarët nuk do të mund ta mbajnë besimin e tyre të vërtetë. Kështu do të vlerësojë edhe Karl Barth, i cili njihet si teologu më me ndikim protestant i shek. XX. Ishte gatshëm ta pranojë metodën e kritikës historike të Biblës, megjithatë, pohonte se feja nuk është e varur nga aspektet historike të religjionit pasi që Krishti e tejkalon historinë. Ajo që është e rrezikshme në qasjen e këtillë ndaj fenomenit të religjiozitetit, është anashkalimi i parakushtit të kritikës historike, shkencore, filozofike dhe racionale të një religjioni . Kjo është ajo që do të dëgjosh shpesh nga protestantët Ilirik, Krishti e tejkalon historinë, por si këtë pastaj e justifikojnë me lloj lloj filozofish apo interpretime të aty për atyshme të tekstit Biblik. Madje sheh sesi misticizmi i lindjes së largët zë një vend të konsiderueshëm në ligjërimin e ri të “Fideizmit Ungjillor”, e kjo nuk është diç e rastësishme por orientim i qartë i arkitektëve modern të mendimit dhe interpretimit të Ungjillit. Për dallim nga budizmi dhe hinduizmi e më pas edhe judaizmit, Islamit pothuajse nuk i kushtohet kurrfarë kujdesi. Thënë më qartë, në kohët moderne, Perëndimi më shpejt u drejtua kah trashëgimia metafizike Indisë dhe Lindjes së Largët, edhe pse ato janë shumë më larg trashëgimisë së tyre se sa bota Islame .Ky lloj fideizmi protestant e ka zgjedhur kryeqendrën e vet, e kjo është kisha , por po ashtu ka zgjedhur edhe destinacionet turistike, të cilat kanë të bëjnë me tokat e uzurpuara në Palestinë (pra Jeruzalemin) madje diku po shihja sesi aty organizoheshin udhëtime turistike nga kishat e ndryshme protestante Amerikane, me qëllim komentimin gjeografiko-religjoz (sipas Dhiatës së vjetër) të ndodhive të fundit të kësaj bote (Armagedon).

Reformatorët mendonin se intelekti njerëzor ishte korruptuar nga rënia e njerëzimit nga hiri, dhe se si pasojë e vërteta e krishterimit mund të kuptohej vetëm me anë të besimit. Teologët protestantë nga Luteri dhe Kalvini deri te Karl Barth kanë pohuar kështu prioritetin e besimit jo vetëm ndaj “veprave”, por edhe ndaj teologjisë natyrore. Por po të shikosh predikimet e tyre kupton se ky fideizëm nuk është tamam interpretim I besimit me besim por interpretim me argumentet skeptikë të një teologjie më shumë imituese sesa origjinale, aq më tepër kur në shekujt e fundit në “fideizmin ungjillor” janë integruar edhe urtësitë e lindjes së largët dhe mënyrat e predikimit të doktrinave mistike. Një nga produktet më të rëndësishme të filologjisë krahasuese ishte shkenca ose pseudoshkenca e mitologjisë krahasuese të cilën e kishte zhvilluar filologu dhe filozofi anglez me prejardhje gjermane F. Max Müller (1823-1900). P.sh. M. Mulleri, tekstet religjioze indiane Upanishade do t’i vlerësojë si të vërteta, ndërsa në krahasim me Dhiatën e Re që është vepër e njerëzve të moshuar dhe të pjekur, ato janë si fëmijë të vegjël.

Kështu sipas filozofëve të “fideizmit ungjillor” rruga e vetme legjitime drejt Zotit çonte përmes mbretërisë autonome të mendjes (Dekarti), përmes ndërgjegjes morale (Kanti), përmes psikikës njerëzore (Wesly), pra pa autoritetet tradicionale, siç janë institucionet religjioze (kisha), ritualet, etj, të cilat më herët e pengonin njeriun që varësinë e tij për Zotin vazhdimisht dhe sërish ta konsiderojnë liri, sepse në kontaktin e të vërtetës të Zotit me njeriun, duhet të marrë pjesë çdo njeri individualisht8. Pra ky është edhe thelbi i protestanizmit ungjillor, rikonceptimi i interpretimit, panevojshmëria e ndërmjetësimit klerikal dhe fideizmi religjoz duke evitar kështu shekuj të tërë të vartësisë klerikale dhe interpretimit kanonik të biblës, protestanizmi e përdori fideizmin më tepër si një lodhje për shkak të klasikes (pra doktrinës kanonike të krishterë dhe institucionit të kishës) sesa si një argument në favor të së vërtetës. Duke mbytur kështu çdo mendim apo interpretim brenda rrymës së vjetër kanonike. Nëse debaton me një ungjillor apo protestant do shohësh që pikërisht ky fideizëm, ky kthim individual tek Zoti (sipas tyre),është thelbi i diskursit të tyre duke u lidhur kështu individualisht (pra teorikisht) pa ndihmën e teologjisë klasike, edhe me rryma mistike apo profecitë verbale të lidhura me traditën religjoze hebreje. Duke kapërcyer kështu shekujt e shumtë që ndajnë këtë traditë paksa moderne me narracionet e një vendi dhe feje tjetër (si ajo hebre) . Kështu boshllëku dhe mungesa e lidhjes me klerikët apo interpretimet klasike e kanë shtyrë këtë “mëndësi” fideiste të përkojë me rizbulimin në Evropë të argumenteve të lashta skeptike të Sextus Empiricus, Ciceron dhe Diogenes Laertius ndaj kjo bëri që një sërë e këtyre ideologëve të përdorte pikërisht këtë mëndësi në polemikat fetare të asaj periudhe. Dhe boshllëku historik që prodhoi kështu ky qëndrim ka të bëjë me atë që në histori njihet si “Epoka e Errët”. Pra historia e zhvillimit kulturor-shkencor nga 700 deri në 1500 , historia, siç mësohet në Shtetet e Bashkuara, paraqitet si një vrimë e zezë kulturore në Mesjetë. Ky është një mit që jep një pamje shumë të shtrembëruar dhe një pikëpamje historikisht të pasaktë kjo jo vetëm për zhvillimin që Islami i solli botës por edhe për mardhëniet klerikale (qofshin ato edhe të pasakta) që qëndrimet kanonike të kishës induktuan brenda besimit të krishterë për më se 1000 vite.
Prej fideistëve më të njohur ishte edhe Pascal, i cili ngriti pretendimin se besimi në Zot nuk mundet të mbrohet me anë të argumenteve të zakonshme apologjetike, se arsyeja nuk mundet ta përcaktojë ekzistencën e Zotit. Ai po ashtu pretendonte se natyra e asaj që besohet –dmth një qënie “pafundësisht e pakuptueshme”- është e tillë që i bën këto argumente domosdoshmërisht të papërshtatëshme. Por pikërisht kjo mëndësi në thelb i ka paaftësuar të krishterët që të japin arsye për besimet e tyre duke qenë se ata pretendojnë besimin e një feje që nuk mundet ta shpjegojnë racionalisht. Ndërsa sipas Wittgenstein (prej filozofëve fideist religjoz më të mëdhenj të shek të kaluar), feja është një sipërmarje e pavarur dhe kryesisht shprehëse, e drejtuar nga logjika e saj e brendshme ose “gramatika”. Ky këndvështrim – i quajtur zakonisht fideizmi Wittgensteinian – karakterizohet në mënyra të ndryshme se përfshin një ose më shumë nga tezat e mëposhtme të dallueshme (por ndoshta të ndërlidhura) në vijim: (1) që feja është logjikisht e shkëputur nga aspektet e tjera të jetës; (2) se diskursi fetar është në thelb vetë-referues dhe nuk na lejon të flasim për realitetin; (3) se besimet fetare mund të kuptohen vetëm nga besimtarët fetarë; dhe (4) se feja nuk mund të kritikohet12. Kjo mëndësi e shkëputi protestanizmin fideist nga rrjedhat llogjike të polemikave apo relatiteteve , por po ashtu ia përforcoi aspektin selektiv dhe misionarizmin e pakompromis dhe invaziv. Pikërisht për shkak të këtij misionarizmi, ungjillori fideist nuk e ka problem të huazojë socialisht kultura të huaja apo të kamuflohet në legjenda apo mite të vjetër me të cilët nuk ka aspak lidhje. Kështu në përpjekje për të “shptuar Zotin” nga entuziazmi dhe dogmatizimi i fesë tradicionale, mendimtarët deistë u përpoqën të krijonin një fe më pak të degëzuar teologjikisht. Pra (nga ana tjetër) në periudhën e re ungjillore Zoti nuk u përfytyrua si thelbësor për një kuptim të duhur të botës por thjesht një shpjegim hipotetik për ekzistencën dhe rendin e saj.

Ky fideizëm më ngjason ndonjëherë me atë që shumë bashkombas shpesh motivojnë, interpretimi i lirë, rrënjët e vjetra (edhe pse të shkëputura nga qindra vite histori ndër-religjoze) , kthimi në simbolet e vjetra pagane, dualizmi pagan, e shumë qëndrime a/tipike bashkohore të cilat shpesh duken si ato teoritë individualiste (egoiste) të cilat e përfytyrojnë njeriun si qendra e universit. Nëse rrënjët e vjetra të traditës klasike religjoze (prezente në terenin kombëtar) kanë ngjashmëri në këndvështirmin e
shërbyen si paralajmërues të vërtetë të Rilindjes Europiane. Veprat e tyre u përdorën si tekste në shumë universitete europiane, deri në 1600. Veprat e dijetarëve muslimanë në arabisht u përkthyen në latinisht dhe në gjuhët e tjera europiane dhe studentët u dyndën nga e gjithë Europa për të studiuar në universitetet e Bagdadit, Spanjës, Sirisë, Kajros dhe Iranit, të cilat u bënë qendrat kryesore të mësimdhënies në botë. Shkrimet e mjekëve të famshëm, si puna enciklopedike e ilaçeve të al-Razit dhe Ibn Sinas, u mësuan në universitetet europiane deri në shekullin e XVI, natyrshëm ndijimor, këto rryma të reja duket sikur shfrytëzojnë elemente të shkëputura sa aty këtu nga konteksti duke formuar një “diagramë të re pellazgjike”. Kjo më kujtoi një histori, atë të gjarprit të shtëpisë.

Gjarpri i shtëpisë Në fshatin Ziçisht në variant të reduktuar fiksohen parafytyrimet për gjarprin e shtëpisë, i cili është rojë i vatrës familjare [krahaso: Tirta 2004; Tirta 2007]. Në të folmen e fshatit është rruajtur shprehja gjarpri i shtëpisë. Informantët tanë mbajnë mend shumë mirë që pleqtë në të kaluarën tregonin se në çdo shtëpi kishte jetuar gjarpëri. Në ditët tona këtë fakt e shpjegojnë në mënyrë të tillë: dyshemetë e shtëpive më parë ishin prej dheu, nuk ishin shtruar me pllaka guri ose qeramike (si puna e ditëve të sotme), prandaj gjarpërinjtë hynin në shtëpi pa asnjë pengesë dhe jetonin diku në mure. Në ditët tona gjarpri konsiderohet si një qenie shumë e rrezikshme, por edhe sipas traditës së krishterë edhe sipas asaj Islame, gjarpri duhet ndjekur ose vrarë, pasi padyshim përbën rrezik për njerëzit e shtëpisë. Kurse në Islam gjarpri i shtëpisë ka një specifikë, gjarpri që të hyn në shtëpi paralajmërohet tre ditë me radhë e nëse nuk largohet atëherë vritet. Kjo pasi dikur konsiderohej bestytni dhe fat i keq vrasja e gjarprit të shtëpisë, por Islami (fetë Abrahamike) kanë si thelb të tyre largimin e dëmit nga indivdi dhe shoqëria dhe e konsiderojnë veprat e mira “si të përjetëshme”, ndaj ai e mbron qelizën më të rëndësishme të shoqërisë, familjen (shtëpinë) po ashtu pasi konsideron se gjarpri mundet të jetë prej atyre krijesave që janë materialisht ndryshe nga ne por e banojnë këtë tokë sikurse ne (xhinët, pra se xhinët mundet të marrin formën e gjarprit). Ndaj largimi me mirësi dhe paralajmërim është prej hapave të parë ndërsa mbajtja në shtëpi e kësaj krijese, e forcon mundësinë që njerëzit të preken nga ndryshime dhe lajthitje psiko-somatike, por çfardo që prek mendjen dhe trupin prek edhe besimin, ndërsa ne si besimtarë jemi urdhëruar ta mbrojmë besimin tonë nga çdo gjë që e alteron atë.

Nuk vihet në diskutim se kjo e fundit është një metaforë , por rreziku i infiltrimit të sekteve dhe doktrinave që realisht edhe kthimin në besim e ndërtojnë me teori filozofike dhe shkathtësi mitologjike, është tashmë i prekshëm në terenin Shqiptar. Shumë mendje janë ndotur (kujto vetvrasjet për shkak të këtyre doktrinave) nga sektet e trazuara në Europë dhe të ardhura (sikurse brumi fillimisht trazohet dhe pastaj lihet të vijë) në Amerikë, madje një nga gjërat tek të cilat ato në mënyrë tinzare kanë ndikuar më së shumti është harmonia ndërfetare (si vlerë e bashkjetesës së domosdoshme) . E kjo friksohem se ka për të sjellë në vendin tonë një frymë të re urrejtje dhe keqkuptimesh të ngritura nga një riperceptim mesjetar i Islamit, nga misionarët përtej Oqeanik të cilët përdornin sëndërtimet e reja filozofike.

1. Fideszëm, lat. fides besim dhe shtojca -izëm është teori epistemologjike e cila pohon se besimi është i pavarur prej arsyes, apo se arsyeja dhe besimi janë armiqësore me njëri-tjetrin dhe besimi është superior në arritjet e të vërtetave të veçanta. Fideizmi më së shpeshti iu përshkruhet katër filozofëve të njohur. Paskalit, Kierkegaardit.
Vilijam Xhejmsit dhe Vitgensteinit. Ekzistojnë disa forma të ndryshme të fideizmit.
2.Shih: Rudolf Bultmann, “Glauben und Verstehen”, Tübingen, 1952, fq. 13. Më gjerësisht për historinë e Metodës së formave si dhe për valorizimin e saj kritik shih: Wilfrid J. Harrington, “Uvod u Novi Zavjet”, Krščanska Sadašnjost, Za- greb, 1990, fq. 85-100.
3. Shih : Islami në zbulimin e Evropës së krishterë, botim I Logos, fq 262

4. https://plato.stanford.edu/entries/fideism/ 5 Po aty.
5. Shiko: Islami në zbulimin e Evropës së krishterë, botim I Logos, fq 212.

6. Shih: S. H. Nasr, “Sadr al-Din Shirazi i njegova Transcendentna Theozofija”, Sarajevo, 2001, fq. 12-15. Shih: Fransis Fukuyama, “The End of History and the Last Man”, Pinguin Books 1922, fq. 418; 8 Shih: Të shkruarit e historisë në epokën globale, Lynn Hunt, fq 180 e më tej.

7. Trashëgimia shkencore e muslimanëve hodhi themelet për përparimin e shkencës dhe teknologjisë në Europë, në mijëvjeçarin e dytë. Në të vërtetë, këta studiues luajtën një rol jetësor në evolucionin e qytetërimit njerëzor dhe
8. “Misionarët kishtar, të frymëzuar me frymën ungjillore, ishin armiqësisht të orientuar kundër Islamit, ndërsa me detyrën e tyre e konsideronin si aktivitet drejt konvertimit të muslimanëve. Shembuj të këtillë kishte më shumë, ndër sa si shembull eklatant është Thomas Vaply (1825-1891), i cili ishte kryetar i St. John College Agre dhe më vonë pesh kop i Lahores. Që në vitet e para të veprimtarisë së tij si misionar erdhi deri te bindja se si “krishterizmi dhe muhame danizmi janë të ndryshëm sikurse qielli dhe Toka” H.Barks “Life and Correspondence of Thomas Valpy French”, London, 1895, vell. sipas A Hourani, vep. e cit., fq. 17-19.
9. https://plato.stanford.edu/entries/fideism/ 12 Po aty

10. Sipas traditës së krishterë në këtë zonë çdo njeri kush e sheh gjarprin duhet pa tjetër ta vrasë, ndryshe ai 40 ditë do të hante bukë pa dobi.

Pikëpamjet dhe opinionet e shprehura në këtë material janë tërësisht të autorit/autorëve dhe jo domosdoshmërisht reflektojnë politikat e Berati.TV.

Subscribe kanalin tonë në Youtube për të mos humbur asnjë video të re